O tym, że za czasów Zygmunta III w stolicy istniała mennica, polscy numizmatycy wiedzieli już w XIX wieku. Pisał o tym np. I. Zagórski[i]. O mennicy warszawskiej pisał też M. Gumowski: „Wiemy, że w Warszawie była dwa razy otwierana mannica, raz w latach 1590-tych, drugi raz później około 1620”[ii]. Nie bardzo wiadomo, na podstawie jakich przesłanek uczony pisał o mennicy „w latach 1590-tych”. Natomiast co do funkcjonowania w Warszawie mennicy „około 1620” nie ma wątpliwości. Istnieje cały szereg dokumentów, które to potwierdzają.
W dzisiejszych czasach nie wyszliśmy niestety zbyt daleko poza to, co wiedziano o mennicy warszawskiej sto lat temu. Najbardziej gruntowną pracą na ten temat jest artykuł Zbigniewa Kurzyny: W sprawie datowania i lokalizacji najstarszej mennicy w Warszawie[iii]. Zostały tam zebrane informacje dotyczące mennicy w Warszawie w czasach Zygmunta III, które dotąd były rozproszone w różnych publikacjach oraz w źródłach z epoki.
***
Na początku roku 1623, podczas obrad sejmu walnego, król musiał tłumaczyć się posłom z otwarcia mennicy w Warszawie, bez zgody izby poselskiej. Wyjaśnił wówczas, że mennica ta została otwarta na prośbę „niektórych województw”. Poinformował również posłów iż mennica przynosi mu więcej szkody niż pożytku. W tym samym 1623 roku została powołana Komisja Mennicza, w skład której powołano probierza mennicy warszawskiej. Również w 1623 roku mincerz Jan Szmidt – monetarius varsaviensis – otrzymał od króla pozwolenie na zakup szlachetnych kruszców na potrzeby mennicy. W dokumentach pojawiają się ponadto nazwiska mincerzy związanych z funkcjonującą w stolicy mennicą: Stanisław Bierman oraz Kasper Roth. Przede wszystkim jednak jako dzierżawcę i kierownika zapiski z lat dwudziestych XVII wieku wymieniają Jakuba Jacobsona – ówczesnego potentata menniczego, dzierżawcę wszystkich mennic w Polsce, nie tylko koronnych ale także miejskich.
M. Gumowski pisał o Kasprze Rothcie jako o pełnomocniku Jacobsona w mennicy bydgoskiej A. D. 1623[iv]. Jacobson ściągnął go prawdopodobnie do stolicy i powierzył kierownictwo mennicy warszawskiej.
***
Jeśli chodzi o lokalizację mennicy, sprawa nie jest jednoznaczna. Poszczególni autorzy opierając się na różnych przesłankach przypisywali mennicy dwa różne miejsca. Jedni (ks. F. Kurowski, A. Magier, F. Radziszewski, F. M. Sobieszczański) byli zdania iż mennica mieściła się w kamienicy Książąt Mazowieckich przy Rynku Starego Miasta. Inni z kolei (A. Wejnert, S. Dziewulski) uzasadniali, że mennica mieściła się na rogu Krakowskiego Przedmieścia i Gnojnej (dziś Bednarskiej)[v].
***
Spróbujmy odpowiedzieć na pytanie – jakie monety bito w stołecznej mennicy. Do niedawna pochodzenie warszawskie nie było przypisywane żadnej z monet Zygmunta III[vi]. Sytuacja zmieniła się po publikacji wspomnianego artykułu Z. Kurzyny, który przypomniał, że w połowie XIX wieku I. Zagórski we wspomnianej wyżej pracy „Monety dawnej Polski” określił jako monetę mennicy warszawskiej szeląga z inicjałami SR na awersie i napisem w trzech wierszach oraz datą 1622 z herbem Sas pomiędzy cyframi daty na rewersie. Z. Kurzyna poszedł tym tropem i kierując się podobieństwami stylistycznymi uznał, że w Warszawie bito również szeląga z roku 1616[vii].
Dwanaście lat po wydaniu „Ilustrowanego skorowidzu…”, E. Kopicki opublikował katalog „Monety Zygmunta III Wazy”[viii]. Zbiór monet przypisywanych mennicy warszawskiej został tam znacznie rozszerzony w stosunku do artykułu Z. Kurzyny. Obok szeląga z roku 1616 i 1622 z herbem Sas (w kilku wariantach), do emisji warszawskich zostały zaliczone ponadto: szeląg 1622 bez herbu Sas, szeląg 1622 w formie klipy, złota moneta w dwóch wariantach bita stemplem szeląga 1622 oraz szeląg z roku 1623.
W roku 2013 w temacie monet emitowanych przez mennicę warszawską pojawiła się kolejna komplikacja. W Wiadomościach Numizmatycznych ukazał się artykuł Krzysztofa Wnęka, w którym autor ustalił, że szelągi z 1616 roku uznawane dotąd za produkt warszawski to pochodzące z Suczawy falsyfikaty (…). Tak samo zakwalifikowane zostały prezentujące podobny schemat ikonograficzny szelągi 1619 oraz (z dużym prawdopodobieństwem) szelągi 1622 bez herbu Sas. Ponadto, za falsyfikaty zostały uznane dwa warianty rocznika 1622 z herbem Sas, charakteryzujące się m.in. niestarannym rysunkiem[ix].
***
Biorąc pod uwagę powyższe ustalenia i eliminując z potencjalnego zbioru emisji warszawskich produkty fałszerskiej mennicy w Suczawie można przyjąć co następuje:
Monety złote
W mennicy warszawskiej emitowano monety złote oraz szelągi. Monety złote były bite stemplami szelągów w dwóch wariantach różniących się zapisem daty (1622/16ZZ). Bicie monet złotych stemplami przeznaczonymi do produkcji szelągów zdarzało się w historii polskiego mennictwa sporadycznie. Były to monety próbne wybijane w nakładzie kilku egzemplarzy i przeznaczone dla ważnych osobistości (król, podskarbi) wizytujących daną mennicę.
Warto w tym miejscu zasygnalizować stanowisko J. Dutkowskiego, który nie wyklucza iż odbite w złocie drobne monety obiegowe z XVI czy XVII stulecia to XIX-wieczne wyrafinowane fałszerstwa wykonane przez fałszerzy mających do dyspozycji oryginalne stemple[x].
Szelągi
Szelągi pochodzące z mennicy warszawskiej bito w latach 1622-1623. Prezentują one znacznie szerszy wachlarz niż wynikałoby to z katalogu E. Kopickiego Monety Zygmunta III Wazy.
TYPY
W oparciu o roczniki można wyróżnić dwa typy szelągów koronnych z mennicy warszawskiej – monety wybite w roku 1622 (I typ) oraz w roku 1623 (II typ).
ODMIANY
Obydwa typy (roczniki) można podzielić na odmiany (zwykłe):
1622
– awers: korona nad herbem Snopek
– awers: herb Snopek bez korony
– awers: herb Snopek bez korony – klipa (moneta próbna)
– awers: herb Snopek bez korony / rewers: data 162-2
1623
– awers: korona nad herbem Snopek
– awers: herb Snopek bez korony
WARIANTY
Ponadto w każdej z tych odmian występują warianty. Do ważniejszych kryteriów, które można zastosować do ich wyróżnienia należą:
– ozdobniki po bokach korony na awersie (duże rozetki, duże gwiazdki, małe gwiazdki, brak ozdobników)
– litery „N” w napisie na rewersie (normalne lub odwrócone)
– dwie ostatnie cyfry daty (22, lub ZZ)
– stylistyka liter „Z” w dacie (dolne belki przechylone do dołu, dolne belki przechylone do góry, górne belki równe, górne belki przechylone do góry)
***
Powyższy wpis to fragment książki „Szelągi Zygmunta III Wazy”. Jest ona jeszcze dostępna w naszym sklepie:
http://numizmatyka-lublin.pl/1750,pl_dariusz-marzeta-szelagi-zygmunta-iii-wazy.html
***
Polecam również uwadze Szanownych Czytelników zbiór szelągów warszawskich Zygmunta III Wazy z naszego Muzeum:
____________________________________________________________________
[i] I. Zagórski: Monety dawnej Polski jako też prowincji i miast do niej należących z trzech ostatnich wieków, Warszawa 1845
[ii] M. Gumowski: Podręcznik numizmatyki polskiej, Kraków 1914, s. 90
[iii] Z. Kurzyna: W sprawie datowania i lokalizacji najstarszej mennicy w Warszawie, „Wiadomości Numizmatyczne” 1970, nr 1
[iv] M. Gumowski: Mennica bydgoska, Toruń 1955, s. 79
[v] Por. Z. Kurzyna: Ibidem, s. 40, 41
[vi] Zob. np. E. Kopicki: Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych, Warszawa 1995
[vii] Z. Kurzyna: Ibidem, s. 41
[viii] E. Kopicki: Monety Zygmunta III Wazy, Szczecin 2007
[ix] K. Wnęk: Fałszerstwa szelągów Rzeczypospolitej z XVII wieku wykonane techniką walcową, „Wiadomości Numizmatyczne” 2013, nr 1
[x] J. Dutkowski: Obiegowe drobne monety odbite w złocie z czasów Zygmunta III Wazy – oryginalne bicie czy wymyślone monety, „Przegląd Numizmatyczny” 2011, nr 4