Dzisiejszy wpis dotyczy pożytków płynących z umiejętności dostrzegania różnic i podobieństw występujących na portretach królewskich. Jako przykład posłużą nam trojaki koronne Zygmunta III Wazy z Lublina i ze Wschowy.
Analiza wizerunków królewskich nie jest popularna ani wśród zbieraczy, ani wśród autorów katalogów[i]. Przeciętny kolekcjoner zadowala się najczęściej bardzo uproszczonym opisem portretu – „mała głowa”, „średnia głowa”, „duża głowa”. Czasami dochodzi jeszcze informacja dotycząca kryzy – „wachlarzowa”, „rurkowa”. I tyle. Takie podejście jest jednak błędne. Portret to jeden z najważniejszych elementów rysunku monety. Gruntowna analiza wizerunku króla może przynieść numizmatykowi wiele korzyści.
***
W katalogu T. Igera, wśród odmian trojaków koronnych z mennicy wschowskiej opisany jest również ten widoczny poniżej:
Trojak koronny Zygmunt Waza, Wschowa 1601; fot. iger.wcn.pl
Pod opisem została umieszczona następująca adnotacja: „Moneta przypisywana czasami mennicy lubelskiej”[ii]. Co można zrobić z taką informacją? Jeśli badalibyśmy jedynie treść rysunku, nie zaś jego formę, bylibyśmy bezradni. Nie moglibyśmy stwierdzić czy są jakieś przesłanki uzasadniające lubelską atrybucję monety. Przyjrzyjmy się widocznemu poniżej trojakowi z mennicy lubelskiej.
Trojak koronny Zygmunt Waza, Lublin 1601
Z punktu widzenia treści występujących na obydwu monetach, odróżnia je jedynie obecność lub brak inicjałów „IF” podskarbiego. Ale czy to świadczy o czymkolwiek? Nadal nie jesteśmy w stanie jednoznacznie rozstrzygnąć, czy pierwszy z zaprezentowanych trojaków to na pewno moneta wschowska.
Zupełnie inne perspektywy otwierają się przed nami, gdy obok treści zaczynamy analizować formę, czyli sposób przedstawienia poszczególnych elementów rysunku. W naszym przypadku najważniejszy będzie oczywiście portret królewski. Przyjrzyjmy się wizerunkom Zygmunta III Wazy występującym na trojakach lubelskich w roku 1601.
Portrety Zygmunta III na trojakach lubelskich 1601 (czwarte zdjęcie: Antykwariat Numizmatyczny Michał Niemczyk, archiwum.niemczyk.pl)
Czy któryś z portretów wydaje nam się podobny do wizerunku z omawianego trojaka wschowskiego? Raczej nie.
Przejdźmy teraz do galerii trojaków wschowskich z 1601 roku[iii]. Zwróćmy uwagę, czy wśród licznych monet z Kolekcji Tadeusza Igera znajdują się takie, które jednocześnie:
- posiadają literę „F” świadczącą bezsprzecznie o pochodzeniu z mennicy wschowskiej
- posiadają portret króla podobny do omawianego (któremu niektórzy przypisują pochodzenie lubelskie)
Odpowiedź na to pytanie jest twierdząca. Oto przykład:
Trojak koronny Zygmunt Waza, Wschowa 1601; fot. iger.wcn.pl
Litera „F” została tu umieszczona obok orła, zaś podobieństwo portretów jest oczywiste. Przyjrzyjmy się obydwu wizerunkom króla umieszczonym obok siebie.
Awersy trojaków koronnych Zygmunta III Wazy, Wschowa 1601; fot. iger.wcn.pl
Nie ulega wątpliwości, że wyszły one spod ręki jednego rytownika. Spójrzmy na równe fale włosów przy skroni monarchy, albo na sposób przedstawienia włosów z tyłu głowy. Zwróćmy uwagę na prostą kryzę „rurkową” i elementy popiersia występujące poniżej. W końcu zauważmy bardzo charakterystyczny rysunek królewskiego ucha. Stemple obydwu monet opracował z pewnością ten sam rzemieślnik. Pracował on w mennicy wschowskiej (o czym świadczy litera „F” na rewersie drugiej monety). Ergo, przypisywanie omawianego trojaka mennicy lubelskiej jest bezpodstawne.
***
Inspirację dla dzisiejszego wpisu stanowi jeden z moich ostatnich zakupów – trojak wschowski z roku 1601 bez literowego oznaczenia mennicy. Posiada on na rewersie charakterystyczną gwiazdę. Jest ona przez niektórych autorów błędnie interpretowana jako znak mennicy lubelskiej[iv].
Trojak koronny Zygmunt Waza, Wschowa 1601 (gwiazda na końcu drugiego wiersza)
W większości katalogów gwiazda jest jednak prawidłowo przypisywana mennicy wschowskiej. No ale właściwie dlaczego wschowskiej, a nie lubelskiej? Gwiazda nie jest przecież znakiem żadnego mincerza ze Wschowy. Ordynacja z roku 1599 zakazywała bowiem umieszczania znaków menniczych na monetach. Wyjątkiem były tylko znaki odnoszące się do miasta, w którym dany zakład się znajdował. W przypadku mennicy wschowskiej była to litera „F”. Dlaczego więc gwiazda miałaby być oznaczeniem mennicy wschowskiej? Otóż przypisanie gwiazdy mennicy wschowskiej jest wtórne wobec analizy rysunku stempli. To znaczy najpierw, po porównaniu stempli uznano iż jest to produkt wschowski, a dopiero potem, jako jeden z elementów rysunku monety wyodrębniono gwiazdę.
Porównajmy sami rysunek stempli monety z gwiazdą (przypisywanej niekiedy błędnie mennicy lubelskiej) z rysunkiem stempli monety bezsprzecznie pochodzącej z mennicy wschowskiej (o czym świadczy litera „F” w drugim wierszu na rewersie). Jak widzimy, zowuż najbardziej ewidentne są tu cechy portretu króla.
Trojak koronny Zygmunt Waza, Wschowa 1601 (litera „F” na końcu drugiego wiersza) ; fot. iger.wcn.pl
***
Osoby zainteresowane tematem mennictwa lubelskiego zapraszam do wysłuchania krótkiego wykładu dotyczącego historii mennicy lubelskiej:
https://www.youtube.com/watch?v=icKY0oOVZh0
oraz do lektury katalogu trojaków lubelskich (w twardej lub w miękkiej okładce):
_________________________________________________________________________
[i] Jest jednak kilka wyjątków. W zakresie ortów D. Pączkowski dokonał gruntownej analizy portretów Zygmunta III występujących na ortach koronnych z mennicy bydgoskiej, zob. D. Pączkowski: Analiza portretu Zygmunta III Wazy na Ortach bydgoskich z lat 1620-1624, „Warszawski Pamiętnik Numizmatyczny” 2015, nr 3. Jeśli chodzi o portrety Zygmunta III na trojakach, zob. D. Marzęta: Chronologia portretów Zygmunta III na trojakach z mennicy lubelskiej, Lublin 2020. Z kolei portrety królewskie Jana Kazimierza na boratynkach, z aptekarską dokładnością zbadał i zaprezentował w swym dziele C. Wolski, zob. C. Wolski: Miedziane szelągi Jana Kazimierza Wazy z lat 1659-1667, Lublin 2016
[ii] T. Iger: Katalog trojaków polskich, Warszawa 2008, s. 137
[iii] http://iger.wcn.pl/coins?type=199
[iv] Zob. np. D. Ejzenhart: Herby i znaki mennicze na trojakach polskich, Wrocław 2008, s. 37, 38.