Czasami można odnieść wrażenie, że w czasach Władysława Wazy bito tylko monetę „grubą” – talary i dukaty. Od powyższej reguły istnieje tak dużo wyjątków, że jej prawdziwość staje pod dużym znakiem zapytania. Chodzi oczywiście nie tylko o monety polskie w ścisłym tego słowa znaczeniu, ale także o monety związane z Polską i samym Władysławem Wazą

Oto drobne monety z czasów Władysława Wazy:

1. Kopiejki Władysława Wazy – cara Moskwy (Moskwa, Nowogród)
2. Szwedzkie monety okupacyjne Gustawa Adolfa (Ryga, Elbląg)
3. Szwedzkie monety okupacyjne Krystyny (Ryga, Elbląg)
4. Monety próbne Władysława Wazy (Bydgoszcz)
5. Trzykrucierzówki opolsko-raciborskie (Opole)
6. Lenne szelągi kurlandzkie Jakuba Kettlera (Mitawa)

 

1. Kopiejki Władysława Wazy – cara Moskwy (Moskwa, Nowogród)

Pierwszy wyjątek to moskiewskie kopiejki z czasów gdy Władysław Waza nie był jeszcze królem Polski lecz królewiczem. Pisałem o tym w książce „Monety Polski królewskiej”:

Mało kto wie, że kiedyś byliśmy mocarstwem zdolnym zdobywać Moskwę i osadzać tam własnych kandydatów do tronu. W roku 1610 pod Kłuszynem husaria hetmana wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego rozniosła kilkakrotnie liczniejsze siły rosyjskie. Było to jedno z największych zwycięstw w historii polskiego oręża. Otworzyło ono Polakom drogę do Moskwy. W wyniku negocjacji z bojarami niezadowolonymi z rządów Wasyla Szujskiego, na cara rosyjskiego został wybrany polski królewicz, syn Zygmunta III – Władysław Waza.

Władysław Waza nigdy osobiście nie zasiadł na moskiewskim tronie. W jego imieniu warunki elekcji zaprzysiągł Stanisław Żółkiewski. Miało to miejsce 27 sierpnia 1610 roku pod Moskwą. W 1612 roku Władysław zorganizował wyprawę w wyniku której miał osobiście objąć władzę carską. Nigdy jednak do tego nie doszło. Zanim bowiem Władysław dotarł do Moskwy, polska załoga Kremla została wypędzona ze stolicy carów. Wkrótce, w roku 1613, bojarzy wybrali nowego władcę – Michała Romanowa, założyciela dynastii panującej w Rosji do XX wieku. Oficjalnie Władysław Waza zrzekł się tytułu carskiego dopiero w 1635 roku. Praktycznie carem był zaledwie przez 3 lata. W tym krótkim okresie wybito niewielką ilość kopiejek z jego imieniem.

Kopiejki były to monety, które bito w państwie moskiewskim od czasów Iwana Groźnego (…) Rubel – będący podobnie jak w Polsce złotówka jednostką obrachunkową – dzielił się na sto kopiejek. Wartości kopiejki odpowiadały z kolei dwie półdiengi lub cztery połuszki. Wszystkie te monety były srebrne. Na awersie kopiejki znajdował się napis z imieniem oraz tytulaturą panującego. Na rewersie jeździec z włócznią, czyli kopijnik – stąd nazwa kopiejka. Nietypowy kształt kopiejek wynikał z bicia monety bezpośrednio na srebrnym drucie, którego szerokość była mniejsza niż średnica stempla menniczego. Tak więc kopiejki od razu po opuszczeniu mennicy były niekompletne, pozbawione części napisu i części rysunku. Aby złożyć pełny napis i kompletny rysunek trzeba kilku monet.

Kopiejka Władysława Wazy jako cara Moskwy, Moskwa 1610

A: Napis cyrylicą (częściowo niewidoczny): CAR I WIELIKIJ KNIAŹ WŁADYSŁAW ŻYGIMONTOWICZ WSIEJA RUSI.

R: Jeździec z kopią (włócznią) w prawo.

Moneta srebrna; 11 x 14 mm; waga 0,57 g; mennica Moskwa; Kop. 10544; R3

 

Biorąc pod uwagę fakt iż Władysław Waza jako król Polski wybijał jedynie talary i dukaty (oraz unikalne próby bydgoskie D.M.) – numizmaty dla większości kolekcjonerów nieosiągalne – kopiejki stanowią jedyną szansę na zdobycie monety tego władcy. (…) Najpopularniejsza jest kopiejka moskiewska, znacznie rzadsza – nowogrodzka, najrzadsza zaś moskiewska bita w złocie.

 

2. Szwedzkie monety okupacyjne Gustawa Adolfa (Ryga, Elbląg)

W roku 1621 wojska szwedzkie wkroczyły do Rygi. Formalnie Ryga została przyłączona do Szwecji dopiero w roku 1660, na mocy pokoju oliwskiego. Lata 1621-1660 można więc traktować jako szwedzką okupację. W interesującym nas okresie panowania Władysława IV ryskie szelągi okupacyjne bito pod stemplem Gustawa Adolfa oraz Krystyny.

W czasach Gustawa Adolfa pracowała w Rydze tylko mennica miejska. Po jego śmierci w roku 1632, szelągi z jego imieniem bito jeszcze przez dwa lata  – do roku 1634. Ich produkcja zahaczała więc o początek panowania Władysława Wazy. Na awersie posiadały one monogram króla „GA”, u dołu zaś Snopek – herb Wazów, z której to dynastii pochodził również władca Szwecji. Na rewersie widniał mały herb Rygi.

Szeląg miejski Gustaw Adolf, Ryga 1634 (okupacja szwedzka)

A: Ukoronowany monogram królewski „GA”,poniżej Snopek – herb rodowy Wazów. Napis w otoku: GVST ADOL D G REX S.

R: W ozdobnym kartuszu mały herb Rygi. Napis w otoku: SOLIDVS CIVI RIGENSIS. U góry końcówka daty (16)34.

Moneta srebrna bita po śmierci Gustawa Adolfa (1632); średnica ok. 16 mm; waga 0,65 g; mennica Ryga; Mrow. R. 489

 

Obok szelągów, w latach 1633-1635 z mennicy ryskiej wychodziły półtoraki (wzorowane na polskich) z imieniem Gustawa Adolfa. Na awersie posiadały one pięciopolową tarczę Królestwa Szwecji (herb wielki), zaś na rewersie jabłko panowania.

Wielki herb Szwecji składał się z następujących elementów: u góry po prawej (heraldycznie) – Trzy Korony (herb mały Szwecji, używany od czasów króla Magnusa Erikssona, króla Szwecji, Norwegii i Skanii – stąd trzy korony w herbie); u góry po lewej – Lew Folkungów (dynastia panująca w Szwecji od XIII do XIV wieku); u dołu po prawej – Lew Folkungów; u dołu po lewej – Trzy Korony; w środku – Snopek (herb rodowy dynastii Wazów).

Pięciopolowa tarcza Królestwa Szwecji

***

Elbląg znalazł się pod okupacją szwedzką w roku 1626. W roku następnym prace rozpoczęła mennica miejska. Podobnie jak w przypadku produkcji ryskiej, również w Elblągu kontynuowano po śmierci Gustawa Adolfa emisję monet z jego imieniem. Trwało to do roku 1635.

Schemat ikonograficzny szelągów elbląskich był wzorowany na produkcji mennicy ryskiej. Na awersie umieszczono monogram króla i Snopek, na rewersie herb miasta – w tym wypadku oczywiście Elbląga. Obok szelągów miejskich z napisem „SOLIDVS CIVI ELBING”, w latach 1632, 1633 pojawiły się bardzo rzadkie emisje państwowe z napisem „SOLIDVS REG SVEC” (szeląg Królestwa Szwecji).

W Elblągu oprócz szelągów bito za czasów Władysława IV również półtoraki (1633-1635) oraz trojaki (1633). Na awersie półtoraków był umieszczony duży herb Szwecji. Na rewersie widniało charakterystyczne jabłko panowania, pod którym znajdował się znak mincerski (serce przebite dwoma hakami). W otoku na rewersie umieszczony był napis: „CIVI ELB” lub „REG SVE”.

Trojaki elbląskie Gustawa Adolfa były wzorowane na trojakach polskich. Na awersie widniało popiersie króla. Na rewersie pod datą i herbami umieszczono napis w trzech wierszach: „GROS ARG/ TRIP REG/ SVEC”. E. Kopicki w „Ilustrowanym skorowidzu…” wspomina ponadto o trojaku z napisem „ELBINGEN” zamiast „REG SVEC”.

 

3. Szwedzkie monety okupacyjne Krystyny (Ryga, Elbląg)

Elbląskie emisje miejskich szelągów z imieniem Krystyny objęły tylko trzy roczniki: 1633, 1634 i 1635. Na awersie został tam umieszczony monogram królowej – „CR”, w którym mniejsza litera ‘R” została wkomponowana w większą „C”. Na dole w otoku znalazł się Snopek – herb Wazów. Z kolei na rewersie, podobnie jak w przypadku szelągów Gustawa Adolfa, widniał herb Elbląga.

Szeląg miejski Krystyna, Elbląg 1634 (okupacyjny)

A: Ukoronowany monogram królewski: CR (Krystyna królowa). Poniżej Snopek – herb rodowy Wazów. Napis w otoku: CHRIS D G REG SVE (Krystyna z Bożej łaski królowa Szwecji).

R: W ozdobnym kartuszu herb Elbląga. Napis w otoku: SOLIDVS CIVI ELBING 34 (szeląg miasta Elbląga /16/34).

Moneta srebrna; średnica 16 mm; waga 0,51 g; mennica Elbląg; Kop. 9647, R1; Dut. E. 694 (inny wariant), R3

 

W roku 1634 wybito odmianę szelągów, w której na awersie w literze „C” zamiast litery „R” został umieszczony Snopek.

Elbląskie półtoraki z imieniem Krystyny z czasów Władysława IV bito w latach 1634-1635. Powtarzają one schemat półtoraków z imieniem Gustawa Adolfa: na awersie ukoronowana tarcza szwedzka, na rewersie jabłko panowania, a na dole znak mincerza – w tarczy serce przebite dwoma hakami.

***

Obok mennicy elbląskiej za czasów Krystyny na pełnych obrotach pracowała również mennica miejska w Rydze (1635-1654). W interesującym nas okresie bito tam szelągi (1635-1648) oraz półtoraki (1644, 1647-1648). Powtarzały one schemat ikonograficzny monet Gustawa Adolfa. Oczywiście monogram „GA” został zastąpiony przez monogram „C” z wkomponowanym weń Snopkiem.

W roku 1644 w Rydze pojawiła się konkurencja dla szelągów i półtoraków miejskich. Działalność rozpoczęła mianowicie mennica inflancka kierowana przez Marsyliusza Philipsona. Oznaczało to ostrą i bezpardonową rywalizację obydwu zakładów. W czasach Władysława IV półtoraki bito w latach 1647-1648, szelągi zaś od roku 1644 do 1648.

Inflanckie szelągi na awersie posiadały ukoronowany monogram królowej ze Snopkiem w środku. Na rewersie umieszczony został Gryf – herb Inflant.

Szeląg inflancki Krystyna, Ryga 1647 (okupacyjny)

A: Ukoronowany monogram królewski: C (Krystyna). Wewnątrz wkomponowany Snopek – herb rodowy Wazów. Napis w otoku: CHRISTINA D G R S (Krystyna z Bożej łaski królowa Szwecji).

R: W ozdobnym kartuszu Gryf – herb Inflant. Napis w otoku: SOLIDVS LIVONIAE 47 – szeląg Inflant /16/47. Dwie ostatnie litery pisane ligaturą.

Moneta srebrna; średnica 16 mm; waga 0,53 g; mennica Ryga; Mrow. R. 641

 

Zasadniczo szelągi inflanckie Krystyny to monety bardzo popularne. Wśród nich jednak także zdarzają się perełki. Na rzadkich odmianach szelągów inflanckich widnieje kapelusz kardynalski (w obwódce lub bez obwódki) – znak menniczy Marsyliusza Philipsona.

Kapelusz kardynalski (w obwódce) – znak menniczy Marsyliusza Philipsona

Szeląg inflancki Krystyna, Ryga 1645 (okupacja szwedzka)

A: Ukoronowany monogram królewski: C (Krystyna). Wewnątrz wkomponowany Snopek – herb rodowy Wazów. Pod królewskim monogramem kapelusz kardynalski (bez obwódki) – znak Marsiliusa Philipsona, zarządcy mennicy inflanckiej w Rydze od 1644 roku (oraz elbląskiej w latach 1628-1635). Napis w otoku: CHRISTI D G R SV (Krystyna z Bożej łaski królowa Szwecji).

R: W ozdobnym kartuszu Gryf – herb Inflant. Napis w otoku: SOLIDVS LIVONIAE 45 – szeląg Inflant /16/45. Dwie ostatnie litery pisane ligaturą.

Moneta srebrna; średnica 15 mm; waga 0,44 g; mennica Ryga; Mrow. R. 638

 

W latach 1644 i 1645 wyemitowano jeszcze rzadszą odmianę – bez inflanckiego Gryfa. Posiada ona literę „R” wewnątrz Litery „C” na awersie oraz Snopek Wazów w ozdobnym kartuszu na rewersie. W roku 1645 wybito odmianę najrzadszą . Powtarzała ona omówiony wyżej schemat bez herbu Inflant (ze Snopkiem na rewersie), na awersie umieszczony był ponadto dodatkowo kapelusz kardynalski.

Szeląg inflancki Krystyna, Ryga 1644 (okupacja szwedzka)

A: Ukoronowany monogram królewski: CR (Krystyna królowa). Pod królewskim monogramem – Snopek Wazów. Napis w otoku: CHRIS D G REG SVE (Krystyna z Bożej łaski królowa Szwecji).

R: W ozdobnym kartuszu Snopek Wazów. Napis w otoku: SOLIDVS LIVONIAE 44 (szeląg Inflant /16/44). Dwie ostatnie litery pisane ligaturą.

Moneta srebrna; średnica ok. 16,5 mm; waga 0,65 g; mennica Ryga; Mrow. R. 634

 

Szeląg inflancki Krystyna, Ryga 1645 (okupacja szwedzka)

A: Ukoronowany monogram królewski: CR (Krystyna królowa). Pod królewskim monogramem w obwódce kapelusz kardynalski – znak Marsiliusa Philipsona, zarządcy mennicy inflanckiej w Rydze od 1644 roku (oraz elbląskiej w latach 1628-1635). Napis w otoku: CHRIS D G REG SVE (Krystyna z Bożej łaski królowa Szwecji).

R: W ozdobnym kartuszu Snopek Wazów. Napis w otoku: SOLIDVS LIVONIAE 45 (szeląg Inflant /16/45). Dwie ostatnie litery pisane ligaturą.

Moneta srebrna; średnica 16,5 mm; waga 0,48 g; mennica Ryga; Mrow. R. 636

 

4. Monety próbne Władysława Wazy (Bydgoszcz)

Konstytucja sejmowa z roku 1627 wstrzymała bicie monety drobnej. Zakaz obowiązywał do końca panowania Zygmunta III i potem przez cały okres rządów Władysława IV. W tym czasie zaczęły pojawiać się głosy nawołujące do zniesienia zakazu bicia monety drobnej.

W roku 1635 w mennicy bydgoskiej przygotowano próby mennicze trojaków, szóstaków i ortów. Miały one zostać przedstawione na sejmie jako argument za zniesieniem zakazu. Posłowie nie ulegli jednak naciskom. Skończyło się więc na biciach próbnych.

Bydgoskie próby mennicze z 1635 roku są unikatami i znajdują się w zbiorach Ermitażu. Zdjęcie próbnego trojak możemy podziwiać w katalogu trojaków T. Igera. Jest to moneta piękna i wysmakowana artystycznie. Na awersie został umieszczony portret Władysława IV, zaś na rewersie ukoronowana pięciopolowa tarcza z herbami Polski, Litwy i Snopkiem Wazów.

 

5. Trzykrucierzówki opolsko-raciborskie (Opole)

W roku 1637 żoną Władysława IV została Cecylia Renata. Była ona córką cesarza Ferdynanda II Habsburga. Osiem lat później, jako zastaw za niewypłacony posag Cecylii Renaty oraz pożyczkę udzieloną cesarzowi (a także za niewypłacone posagi innych córek cesarskich, które wyszły za polskich królów) Władysław IV otrzymał dwa księstwa górnośląskie: opolskie i raciborskie.

Na zamku opolskim w roku 1647 została uruchomiona mennica książęca. Bito tam trzykrajcarówkę z portretem władcy na awersie i z Orłem Białym na rewersie. Orzeł ze Snopkiem Wazów na piersi został umieszczony w tarczy, nad która widnieje korona królewska. Monetę można obejrzeć w książce B. Paszkiewicza „Podobna jest moneta…” oraz na stronie WCN:

http://wcn.pl/archive/27_0342?q=opole+1647

 

6. Lenne szelągi kurlandzkie Jakuba Kettlera (Mitawa)

Jakub Kettler panował w Kurlandii i Semigalii w latach 1642-1682. Był lennikiem czterech kolejnych królów Polski: Władysława IV Wazy, jego brata Jana II Kazimierza, Michała Korybut Wiśniowieckiego oraz Jana III Sobieskiego. Jakub Kettler był jedną z barwniejszych postaci burzliwego XVII stulecia. Miał np. ambicje kolonialne i przedsięwziął poważne kroki w tym kierunku. W połowie XVII wieku udało mu się nawet założyć niewielkie posiadłości kolonialne m.in. u ujścia rzeki Gambii. Jednak nie utrzymały się one zbyt długo.

Mimo iż na tronie książęcym Kurlandii i Semigalii Jakub Kettler zasiadał przez 40 lat, jego działalność mennicza przypada tylko na lata 1643-1646 oraz 1662. W tym okresie mennica w Mitawie emitowała dukaty, talary i szelągi. Te ostatnie w latach 1646, 1662 oraz szelągi bez daty pochodzące również z roku 1662.

Na czas panowania Władysława IV przypadają więc szelągi z roku 1646 bite w trzech odmianach. Przyjrzyjmy się monecie widocznej poniżej.

Szeląg lenny kurlandzki Jakub Kettler, Mitawa 1646

A: Herby Polski i Litwy, poniżej data 1646 (odwrócona cyfra „4”). Napis w otoku (tu częściowo niewidoczny): SOLIDVS D G IACOBI (szeląg z Bożej łaski Jakuba).

R: Czteropolowa tarcza herbową księstwa z herbami Kurlandii (pole 1. i 4.) i Semigalii (pole 2. i 3.), powyżej korona. Napis w otoku (częściowo niewidoczny): DVCIS CVRLA ET SEMGAL (księstwo Kurlandii i Semigalii).

Moneta srebrna; średnica 16 mm; waga 0,52 g; mennica Mitawa; Kop. 4054 (inna odmiana), R7; Mrow. K. – 52

 

Warto przypomnieć, że w roku 1646 nadal obowiązywała uchwała sejmowa, która zakazywała produkcji monety drobnej. Emisje kurlandzkie były więc nielegalne. No chyba, że uznamy szelągi Jakuba Kettlera za próby mennicze, na co mogłaby wskazywać ich duża rzadkość (zob. E. Mrowiński: Monety księstwa Kurlandii i Semigalii, Warszawa 1989, s. 38).