Mennica lubelska działała w latach 1595-1601. Emitowała szelągi* , grosze, trojaki i szóstaki. Była chyba najmniejszą mennicą koronną Zygmunta III. Mimo to mogła pochwalić się dużą wydajnością. W ciągu kilku lat w Lublinie wybito ponad 200 odmian trojaków. Na awersie każdego z nich widnieje oczywiście portret króla. Celem niniejszej książki jest wyodrębnienie typów portretów Zygmunta III występujących na trojakach lubelskich, a następnie – o ile to możliwe – ustalenie ich chronologii. Chronologia portretów Zygmunta III na trojakach lubelskich jest zagadnieniem nie poruszanym jak dotąd w literaturze numizmatycznej. Wobec fragmentarycznego i wycinkowego zachowania dokumentów źródłowych, podstawę niniejszego opracowania stanowi więc materiał numizmatyczny. Przy pracy nad „Chronologią portretów…” korzystałem z różnych źródeł ilustracji. Były to: strona internetowa prowadzona przez Warszawskie Centrum Numizmatyczne – „Trojaki z kolekcji Tadeusza Igera”, archiwa domów aukcyjnych, m.in. WCN, GNDM, ANMN, PDA, RDA. Ponadto: zbiory będące własnością różnych muzeów (m.in. Gabinetu Numizmatycznego Muzeum Lubelskiego), archiwum i zbiory własne oraz zaprzyjaźnionych kolekcjonerów. Materiał badawczy obejmował ponad 2000 egzemplarzy monet.
Należy podkreślić tu szczególną rolę liczącej ponad 3600 egzemplarzy kolekcji trojaków Tadeusza Igera. Stanowi ona największy, najbardziej wartościowy i kompletny zbiór trojaków polskich i z Polską związanych. Kolekcja obecnie znajduje się w Muzeum Śląska Opolskiego i jest jedną z najcenniejszych kolekcji numizmatycznych w Polsce. Została przekazana do muzeum na podstawie testamentu zmarłego w roku 2010 Tadeusza Igera. Istotną częścią zbioru jest 380 egzemplarzy trojaków lubelskich. Stanowi to ok. 10% kolekcji. Co jednak ważniejsze, są one reprezentatywne dla każdego okresu działalności mennicy lubelskiej. W pracy nad „Chronologią portretów…” trojaki lubelskie z kolekcji Tadeusza Igera były rdzeniem materiału badawczego.
***
Teraz kilka słów o metodzie. Z dwóch zadań, które sobie postawiłem, znacznie łatwiejsze było pierwsze – wyodrębnienie typów portretów Zygmunta III. Do realizacji tak określonego celu wystarczyła jedynie pewna spostrzegawczość i prosta analiza materiału badawczego.
Znacznie trudniejsze było zadanie drugie – ustalenie chronologii wyszczególnionych typów portretów. Aby je wykonać, należało stworzyć „szkielet”, na którym mogłaby się oprzeć cała konstrukcja teoretyczna. Ten „szkielet” to pewniki – punkty odniesienia stanowiące podstawę rozumowań dedukcyjnych. Mówiąc konkretnie – typy portretów, co do których istnieje pewność (lub bardzo wysokie prawdopodobieństwo), że ich pozycja jest dokładnie taka, a nie inna.
Przykładowo, pewne jest, że portret typu 1 jest chronologicznie pierwszy, ponieważ tylko na trojakach z tym właśnie portretem występuje topór – znak mincerski pierwszego kierownika mennicy lubelskiej. Albo inny przykład. Jak wykorzystamy wiedzę o tym, że tylko jeden portret występował zarówno w roku 1598, jak i w roku 1599? Jest oczywiste, że w szeregu chronologicznym roku 1598 jest to portret ostatni, zaś w szeregu chronologicznym roku 1599 – pierwszy.
Budowę wspomnianego „szkieletu” umożliwiła znajomość pewnych faktów z historii mennicy lubelskiej . Dzięki nim poszczególne lata działalności mennicy można było podzielić na krótsze odcinki, w ramach których została podjęta próba określenia chronologii poszczególnych portretów. Granice między tymi odcinkami odegrały znaczącą rolę w budowie „szkieletu”.
Sama dedukcja w oparciu o pewniki – portrety których chronologia nie budzi wątpliwości – byłaby jednak niewystarczająca. Pomiędzy portretami o ustalonym miejscu na osi czasu, pojawiły się bowiem grupy portretów których chronologię trzeba było dopiero określić. Należało więc zastosować rozumowanie indukcyjne. Na podstawie przesłanek różnej wagi (m. in. cechy stempla i częstotliwość ich występowania, stylistyka portretów) została określona hipotetyczna kolejność w ramach poszczególnych grup portretów. Wartość dokonanych w ten sposób ustaleń jest zróżnicowana.
W tym miejscu należy wspomnieć o anomaliach, typach portretów, które nie do końca pasują do opracowanej poniżej „konstrukcji”. Uwaga ta dotyczy portretów 11, 15, 21, 26. W pracy została podjęta próba wyjaśnienia tych anomalii.
***
Wyszczególnienie typów portretów Zygmunta III Wazy ma poniekąd charakter subiektywny. Zdaję sobie sprawę iż część kolekcjonerów i miłośników trojaków lubelskich nie potraktowałaby niektórych wyłonionych przeze mnie typów jako odrębnych. Mam świadomość, że np. portrety 23 i 24, 26 i 27, 29 i 30, czy 45 i 46 są do siebie bardzo podobne. Jednak w moim odczuciu (to właśnie ten subiektywny czynnik) drobne różnice występujące między nimi są wystarczające i na tyle istotne aby uznać je za oddzielne typy.
Z drugiej zaś strony, w opisanych typach portretów nie zostały uwzględnione niektóre drobne różnice. Dociekliwi badacze trojaków lubelskich mogą rozwinąć temat wprowadzając do poszczególnych typów odmiany portretów, np. typ 10 odmiana a; 10 b, itd. W przypadku niektórych typów portretu zostaną zasygnalizowane różnice między poszczególnymi odmianami.
***
Wyodrębnienie i ustalenie chronologii portretów Zygmunta III Wazy nie jest tylko wartością samą w sobie. Posiada również fundamentalne znaczenie przy tworzeniu katalogu trojaków lubelskich (nad którym prace są już dość zaawansowane). Jest to warunek niezbędny aby konstrukcja katalogu była logiczna, prosta i zrozumiała dla odbiorcy.
***
* Zob. M. Żmudzin: Szeląg lubelski z Poznania?! Czyżby jednak Lublin tłukł szelągi?, [w:] https://spodstempla.pl/szelag-lubelski-1597-lublin/; idem: Szeląg Lublin 1597 po raz drugi. Czyli czemu Poznań go nie wybił…, [w:] https://spodstempla.pl/szelag-lublin-1597-if/; idem: Poznań nie bił groszy w 1598! Postaciowy Grosz Lublin 1598!, [w:] https://spodstempla.pl/postaciowy-grosz-lublin-1598/
____________________
Powyższy tekst to fragment książki „Chronologia portretów Zygmunta III na trojakach z mennicy lubelskiej”. Jest ona dostępna w naszym sklepie: