Dziś gościnny występ Grzegorza Romańczyka – miłośnika mennictwa złotego wieku Rzeczypospolitej – i jego ciekawy artykuł prezentujący nowe spojrzenie na sposób klasyfikacji denarów koronnych Zygmunta Starego. Poniższy tekst był prezentowany na forum tpzn.pl w formie kilku postów.

***

Grzegorz Romańczyk
DENARY KORONNE ZYGMUNTA STAREGO

Od wielu lat denary koronne Zygmunta I Starego były klasyfikowane w ten sposób:

1. Odmiany z koroną bez liter S-P (pusty otok korony, z rozetą w otoku i z S w otoku) o stopniu rzadkości R6.
2. Odmiany z koroną i literami S-P (pusty otok korony, z rozetą w otoku, ze skrzyżowanymi szablami w otoku, z literą S w otoku oraz z literą V w otoku) o stopniach rzadkości R3, R4 i R7 w zależności od odmiany.

Wszystkie denary koronne Zygmunta Starego nie mają daty. Często przypisywano im wybijanie tylko w latach 1526-1529, na potrzeby wymiany półgroszy świdnickich Ludwika Jagiellończyka.

Chciałbym nieco zmienić podejście do tych jakże pięknych małych monet.

Pierwszą rzeczą jest to, iż nie istnieją odmiany bez liter S-P. Od wielu lat obserwuję monety Zygmunta I Starego i nie znalazłem ani jednego denara bez liter S-P. Analizując denary bez takiej litery (nigdy nie znalazłem monety bez widocznych dwóch liter) zawsze stwierdzałem ślady brakującej litery czyli ewidentne niedobicie. Jest to pewna forma destruktu. Wydaje mi się że uwzględnienie takich odmian w katalogach zostało spowodowane niedokładnym oglądnięciem takiego destruktu denara co zaowocowało zakwalifikowaniem takiej monety jako odrębnej odmiany.

Następną rzeczą jest denar z tzw. skrzyżowanymi szablami w otoku korony. Nie są to żadne szable tylko graficzne odzwierciedlenie trójwymiaru. Osoba przygotowująca stempel tego typu denarów chciała przez taki symbol graficzny pokazać drugą wewnętrzną stronę korony. Dobrze to widać na groszach koronnych Zygmunta I Starego, gdzie w otoku koron znajdujących się na monetach są przecinające się kreski odwzorowujące wewnętrzne elementy korony  widoczne przez otok. Ta odmiana jest jakby rozbudowanym graficznie wariantem denara z koroną z pustym otokiem. Są to dwa rodzaje najwcześniej wybijanych denarów koronnych Zygmunta I Starego, wybijane w latach 1526-1529. Gdyż bardzo łatwo jest oznaczyć daty wybijania poszczególnych denarów Zygmunta I Starego porównując wizerunki orła z niedatowanych denarów z datowanymi groszami.

Denary z pustym otokiem korony były bite pod koniec 1526 roku oraz na początku 1527, czyli zaraz po wprowadzeniu rozporządzenia z dnia 15 października 1526 o wybijaniu m.in. denarów  o wartości 1/18 grosza srebrnego, próby 1,5 łutowej (0,094), waga 0,37g, czystego srebra na denara 0,034 g (czystego srebra na grosza 0,612 g).  Wzór orła odpowiada półgroszom Zygmunta I Starego z lat 1507-1511, a nawet monetom Aleksandra Jagiellończyka, a korona ma pusty otok jak w groszach z 1526 i początkach 1527. To był JEDYNY wzór denarów bitych w roku 1526 i na początku 1527.

W 1527 roku wraz ze zmianą wizerunku orła oraz korony wprowadzono denary z kreskami w otoku korony, dokładnie tak samo jak w groszach z tego okresu. Można śmiało twierdzić że zmienił się mincmistrz i wprowadził on nowy wzór na monetach. W okresie od 1527 do 1529 było kilka typów denarów z kreskami w otoku (drobne różnice w wyglądzie korony i orła). Poniżej prezentuję denary wybite w 1527 roku i w 1529 roku.

I teraz mogę zaprezentować „denara z literą V”, czyli w rzeczywistości normalnego denara z NIEDOBITYMI kreskami w otoku korony. Odmiana z literą V NIE ISTNIEJE jest to destrukt denara z kreskami w otoku korony z lat 1527-1529. Zdjęcia zostały obrobione w programie graficznym na potwierdzenie tej tezy.

Mennica krakowska wznowiła bicie denarów w 1545 roku. W tym okresie wybijano denary z literą S w koronie. Zmienił się wygląd korony ale pozostały litery S-P po bokach, znacznie zmieni się też wygląd orła. Stemple na tych monetach są wykonane z dużą starannością o szczegóły. Poniżej prezentuję dwa typy denarów z tego okresu oraz odpowiadające im datowane grosze koronne.

W 1546 roku monety z mennicy koronnej zmieniły bardzo swój wygląd. Orzeł jak i korona były wykonywane niestarannie. W tym okresie pojawiły się denary z rozetą (różą) w koronie.

W tym okresie pojawiły się jeszcze denary z kreskami w otoku korony oraz z literami S-P po bokach i trzema kropkami w polu. Orzeł na tych denarach odpowiada orłom wybijanym na groszach datowanych na 1546 rok lecz korona ma zupełnie inny wygląd niż na wcześniejszych denarach lub groszach. Prezentowany denar pochodzi z aukcji WCN 63/249.

Jako ostatni zaprezentuję denar który pojawił się na aukcji WCN 60/216. Jest to denar z kwiatem w koronie o bardzo ładnie wykonanym stemplu awersu jak i rewersu z literami S-P po bokach korony. I gdyby nie te litery byłbym w stanie przypisać go Zygmuntowi II Augustowi. Jedynym wytłumaczeniem podobieństwa orła z denara do orła z półgrosza litewskiego z 1546 roku jest to, iż rytownik, mincerz lub mincmistrz wykonał stempel do tego denara dla Zygmunta I Starego w Krakowie, a następnie przeniósł się do Wilna i wykonywał tam stemple do półgroszy Zygmunta II Augusta zachowując ten sam styl.

Jak widzimy denary koronne były wybijane dla Zygmunta I Starego w latach 1526-1529 oraz 1545-1546. W 1547 roku zmienia się już wygląd orła i nie znalazłem denara który miałby podobny wygląd orła z tego okresu. Mam nadzieję że moje spostrzeżenia zmieniły troszkę podejście oraz sposób klasyfikowania tych pięknych monet.

Innym razem przedstawię odmiany oraz warianty poszczególnych denarów, a nie jest ich mało.

Rozetka w koronie: Typy 1, 2, 3, 4