Muzeum Historyczne w Sanoku ma swoją siedzibę w Zamku Królewskim. Znajduje się tam kilka bardzo ciekawych ekspozycji. Zdecydowanie wyróżniają się dwie spośród nich:

• Galeria Zdzisława Beksińskiego
• Sztuka cerkiewna XII-XX w.

Dla tych dwóch wystaw systematycznie odwiedzam Sanok co kilka lat. W zeszłym roku z radością odkryłem kolejny powód do częstych odwiedzin sanockiego muzeum. Otóż w ostatnich latach, w najstarszej piwnicy zamkowej została otwarta stała ekspozycja: „Historie w ziemi zapisane”. Jest to wystawa archeologiczna prezentująca kilkaset eksponatów, w tym m.in. neolityczne krzemienne siekiery, naczynia z epoki brązu czy kły mamuta.

Znalazły się tam oczywiście również akcenty numizmatyczne. W jednej z gablot możemy podziwiać wyczyszczone „na klamkę” szelągi z drugiej połowy XVII w. ze skarbu w Brzozowie.

Obok znajduje się kilka ciekawych monet średniowiecznych, również pochodzących z przeprowadzonych w okolicach Sanoka prac archeologicznych:

• Grosz praski Jana Luksemburskiego („Horodyszcze” w Trepczy)
• Denar Kazimierza Jagiellończyka (wzgórze zamkowe w Sanoku)
• Kolejny grosz Jana Luksemburskiego („Zamczysko” Sanok – Biała Góra)
• Półgrosz Aleksandra Jagiellończyka (zamek „Sobień” – Manasterzec)
• Denar Kazimierza Wielkiego („Horodyszcze” w Trepczy)
• Denar Władysława Łokietka – najciekawszy z tej grupy monet (wzgórze zamkowe w Sanoku)
• Półgrosz Władysława Jagiełły (zamek „Sobień” – Manasterzec)

Na wystawie znalazły się również monety rzymskie.

Fragment planszy z wystawy „Historie w ziemi zapisane”, Muzeum Historyczne w Sanoku

***

NAJWAŻNIEJSZY EKSPONAT

Wspomniane wyżej akcenty numizmatyczne nie byłyby wystarczającym powodem do naniesienia sanockiego muzeum na Numizmatyczną Mapę Polski. Powodem takim jest najstarsza moneta celtycka odnaleziona na ziemiach polskich – złoty stater typu „Nike” z Trepczy, datowany na III/II w. przed Chr. Jest to jedna z dwóch monet celtyckich, które można podziwiać na wystawie „Historie w ziemi zapisane”. Druga to widoczna niżej srebrna moneta geto-dacka znaleziona w Wysoczanach.

Złoty stater typu Nike z Trepczy oraz srebrna moneta geto-dacka z Wysoczan

CELTOWIE

Ze względu na kryterium językowe Celtów zalicza się do grupy ludów indoeuropejskich. Ich kolebka to obszar obejmujący górne dorzecza trzech wielkich rzek: Rodanu, Renu i Dunaju. Kultura celtycka wykształciła się na podłożu kultury halsztadzkiej (800-450 r. przed Chr.). Najbardziej dynamiczny rozwój kultury Celtów przypada na okres od V w. przed Chr. do I w. po Chr. Wytworzyli oni tzw. kulturę protohistoryczną. Tzn. możemy się o niej sporo dowiedzieć ze źródeł historycznych (nie tylko archeologicznych). Nie są to jednak źródła celtyckie lecz obce, np. rzymskie.

Ekspansja terytorialna poszczególnych plemion celtyckich rozpoczęła się w VI w. przed Chr. Zasiedlili oni cały obszar dzisiejszej Francji (słynni Galowie), dotarli do Półwyspu Iberyjskiego oraz do Italii. W 387 roku przed Chr. zdobyli i złupili Rzym (z wyjątkiem wzgórza kapitolińskiego uratowanego przez słynne gęsi, które w porę wszczęły alarm).  Z kolei zasiedlili Wyspy Brytyjskie, dotarli na Bałkany oraz do Azji Mniejszej. Pojawili się również w Europie Środkowej i Wschodniej. Zasiedlili też niektóre obszary dzisiejszej Polski. Celtom nie udało się nigdy stworzyć jednolitego państwa. W I w. przed Chr. oraz na początku naszej ery poszczególne państewka plemienne zostały podbite przez Rzymian, Germanów i Daków.

MENNICTWO CELTÓW

W wyniku ekspansji terytorialnej Celtowie znaleźli się w kontakcie z kulturami wyższymi. Jednym z dokonań cywilizacyjnych, które przejęli oni od Greków czy Rzymian było mennictwo. Od najdawniejszych czasów walczyli jako najemnicy u boku hellenistycznych królów i rzymskich wodzów. W czasach Antygonosa II Gonatasa (króla Macedonii w latach 276-239 r. przed Chr.) celtycki najemnik za roczną służbę wojskową otrzymywał złotego statera (ok. 8,5 g złota). Z biegiem czasu rosło zapotrzebowanie Celtów na pieniądz. W III w. przed Chr. pojawiły się pierwsze celtyckie naśladownictwa monet antycznych. Apogeum produkcji menniczej Celtów przypada na II i I w. przed Chr.

Do monet najchętniej naśladowanych przez Celtów należały emisje Filipa II i Aleksandra Wielkiego: srebrne tetradrachmy i złote statery. W późniejszym okresie – rzymskie denary republikańskie. Złota moneta z Muzeum Historycznego w Sanoku to wczesne naśladownictwo złotego statera Aleksandra Wielkiego.

Bardzo charakterystyczny dla mennictwa celtyckiego był proces barbaryzacji stempla. Na pierwszym etapie produkcji stempli, wzorzec stanowiły oryginalne monety hellenistyczne czy rzymskie. Po zużyciu stempli wykonywano następne. Wzorzec stanowiły tu już jednak nie monety oryginalne, lecz naśladownictwa „pierwszej generacji”. Po zużyciu kolejnych stempli sytuacja się powtarzała. W konsekwencji naśladowania naśladownictw, w kolejnych „generacjach” postępował proces uproszczenia rysunku stempla, aż do zatarcia istoty przekazu. Na przykład zamiast głowy Heraklesa na stemplu pojawiała się po prostu jakaś wypukłość, zamiast inskrypcji (występujących na naśladownictwach „pierwszej generacji”) umieszczano już tylko pseudoinskrypcje.

Równolegle ze stopniowym upraszczaniem i geometryzacją rysunku monety, do ikonografii wprowadzane były elementy celtyckiej mitologii, zaś naśladowane motywy ikonograficzne pochodzące z monet greckich czy rzymskich współtworzyły określony przekaz ideowy. „Częste wzorowanie się przez celtyckich artystów na wyobrażeniach z wcześniejszych monet nie wynikało z braku własnej inwencji, a miało raczej charakter czegoś na kształt erudycyjnych cytatów” (Małgorzata Andrałojć, Michał Andrałojć – fragment wystąpienia wygłoszonego na konferencji: Krusza Zamkowa – Askaukalis – Inowrocław w 40. rocznicę odkrycia – Inowrocław 26-27 września 2014).

MENNICTWO CELTÓW W POLSCE

Monety celtyckie znajdowane na terenie Polski to nie tylko importy. Na naszych ziemiach niewątpliwie rozwijało się w I w. przed Chr. mennictwo Celtów. Dowodzi tego odkrycie celtyckich form do odlewania krążków menniczych służących do produkcji monet o nominałach 1 statera oraz 1/8 statera. Znaleziono je pod Krakowem. Są to najstarsze ślady działalności menniczej na ziemiach polskich.

Produkcja monet rozciągała się w pasie od Kujaw na północy, przez dolinę środkowej Warty, dalej przez okolice Kalisza, aż po zachodnią Małopolskę. W krótkim okresie również na obszarze Dolnego Śląska. Świadczą o tym oczywiście odkrycia archeologiczne.

Mennictwo Celtów na ziemiach polskich funkcjonowało w ramach lokalnych wspólnot plemeinnych, które działały jednak w ramach większej struktury politycznej – Związku Lugijskiego. A co za tym idzie poszczególne emisje lokalne były oparte na tym samym systemie menniczym. Ikonografia monet celtyckich jest zróżnicowana. Współcześni uczeni starają się rozpoznawać nawiązania do celtyckiej mitologii. Poniżej jedna z najsłynniejszych monet celtyckich znalezionych na ziemiach polskich – stater, tzw. typ krakowski z Muzeum Narodowego w Krakowie (odkryty w Krakowie – Grzegórzkach).

Skan z książki – Małgorzata Andrałojć, Michał Andrałojć: Nieznane oblicze Związku Lugijskiego – o mennictwie celtyckim na ziemiach polskich, Inowrocław-Poznań 2014 (fot. Sekcja Reprodukowania Zbiorów i Sprzedaży Muzeum Narodowego w Krakowie)

NAJWAŻNIEJSZY EKSPONAT – RAZ JESZCZE

Złoty stater z Trepczy, będący ozdobą wystawy „Historie w ziemi zapisane” datowany jest na III/II w. przed Chr. Jak napisaliśmy wyżej, najstarsze ślady produkcji menniczej na ziemiach polskich pochodzą z I w. przed Chr. Wniosek można wysunąć tylko jeden: złota moneta z Trepczy jest importem.

Fragment planszy z wystawy „Historie w ziemi zapisane”, Muzeum Historyczne w Sanoku

Omawiany stater reprezentuje typ „Nike”. Na awersie zawiera charakterystyczne wyobrażenie Ateny w hełmie korynckim, na rewersie zaś postać Nike kroczącej w lewo – stąd nazwa typu monety. Jest to naśladownictwo staterów Aleksandra Wielkiego. Dla porównania przyjrzyjmy się oryginałowi:

Zdjęcie: WCN

Stopień barbaryzacji rysunku (pomijając stan zachowania monety) jest wyraźnie widoczny.

Stater z Trepczy przybył na ziemie polskie wraz z celtyckim plemieniem Anartofraktów. Oto co na ich temat można przeczytać w jednej z gablot:

Fragment planszy z wystawy „Historie w ziemi zapisane”, Muzeum Historyczne w Sanoku

***

Wybrana literatura:

• Małgorzata Andrałojć, Michał Andrałojć: Mennictwo celtyckie na Kujawach, Poznań 2012
• Małgorzata Andrałojć, Michał Andrałojć: Nieznane oblicze Związku Lugijskiego – o mennictwie celtyckim na ziemiach polskich, Inowrocław-Poznań 2014
• M. Rudnicki: Skarb złotych monet celtyckich z Gorzowa nad Przemszą, „Wiadomości Numizmatyczne” 2013, z. 1-2
• M. Rudnicki: Nummi Lugiorum – statery typu krakowskiego, „Wiadomości Numizmatyczne” 2012, z. 1
• E. Zając: Niepozorna moneta najcenniejszym eksponatem Muzeum Historycznego, „Gazeta Sanocka” 1975, nr 16

Kilka przydatnych linków związanych z tematem:

http://archeo.edu.pl/mennictwoceltyckie/

https://historiamniejznanaizapomniana.wordpress.com/2016/04/07/historia-celtow-na-ziemiach-polskich/

https://www.nbportal.pl/wiedza/numizmatyka/historia-monet/starozytnosc/inne-celtowie-i-ich-monety

https://www.youtube.com/watch?v=YU36eBgHrYk