Pierwsza część wpisu na temat najpiękniejszych szelągów Zygmunta III pojawiła się dawno temu. Dotyczyła ona mennic koronnych: olkuskiej, bydgoskiej, poznańskiej, wschowskiej, malborskiej, krakowskiej, warszawskiej i lubelskiej:

http://blognumizmatyczny.pl/2019/06/23/najpiekniejsze-szelagi-zygmunta-iii-z-mennic-koronnych/

Dziś część druga, w której zostaną zaprezentowane mennice: litewska w Wilnie, miejska w Rydze, okupacyjna w Elblągu oraz dwie lenne – w Królewcu i Mitawie.

***

Z bogactwem produkcji szelężnej mennicy wileńskiej za czasów Zygmunta III, mało który zakład menniczy może się równać.

W pierwszym okresie (1589-1592) szelągi bito wg ordynacji Stefana Batorego z roku 1580. Zawierały one ok. 0,2 g czystego srebra. Na rewersie pod herbami Polski i Litwy kładziono wówczas herby Leliwa (1589) oraz Chalecki (1590-1592). Pierwszy był herbem podskarbiego litewskiego Teodora Skumin Tyszkiewicza (1586-1590), drugi – Dymitra Chaleckiego (1590-1598).

Po dłuższej przerwie produkcję szelężna wznowiono w mennicy wileńskiej w roku 1614. W drugim okresie (1614-1619) w Wilnie działały dwie wielkie osobowości siedemnastowiecznego mennictwa: Hanusz Sztypel – wynalazca walcowej maszyny menniczej, oraz Hanusz Trylner – znakomity rytownik i medalier, pierwszy chyba tej klasy medalier polski. Znakiem mincerskim Sztypla była strzała, Trylnera – trefl. Szelągi bito wówczas na podstawie zarządzenia z roku 1612. Zawierały one ok. 0,16 g czystego srebra.

Ordynacja z roku 1623 wprowadzała całościową reformę monetarną. Stopę mennicza szelągów obniżono jeszcze bardziej. Teraz zawierały one już tylko 0,084 g czystego kruszcu. Działo się to w trzecim, ostatnim już okresie (1622-1627). Ostatnie szelągi w czasach Zygmunta III mennica wileńska wyemitowała w roku 1627.

Monografia mennicy wileńskiej autorstwa M. Gumowskiego ma już prawie 100 lat. W warstwie opisowej jest to jednak nadal wartościowa pozycja. Z kolei najlepszy katalog mennicy wileńskiej – w tym oczywiście litewskich szelągów Zygmunta III – to wydane kilka lat temu dzieło E. Ivanauskasa: Coins and bars of Lithuania 1236-2012, Kaunas 2013, t. II

***

Jedyna mennica miejska emitująca szelągi w czasach Zygmunta III znajdowała się w Rydze. Główny schemat ikonograficzny szelągów ryskich pozostawał w zasadzie niezmienny przez ponad 30 lat. Na awersie był umieszczany monogram króla „S”, na rewersie herb Rygi.

Poważniejsza zmiana w rysunku monet nastąpiła w roku 1609. Do roku 1607 na szelągach umieszczano lilię – znak mincerski kierownika mennicy ryskiej Heinricha Wulffa. W roku 1608 mennica miała krótką przerwę, zaś w roku 1609 pojawił się nowy znak menniczy, lisek (liszka) należący do Ottona von Meppen – burmistrza Rygi i dzierżawcy mennicy. Z punktu widzenia kolekcjonerskiego ten drugi okres jest znacznie ciekawszy. Charakteryzuje się dużą liczbą odmian, wariantów, błędów rytownika. Jednocześnie pod względem jakości produkcji menniczej zdecydowanie ustępuje pierwszemu okresowi.

W roku 1621 Rygę zajęły wojska szwedzkie. W tym samym roku rozpoczęła się produkcja szelągów z imieniem króla Szwecji Gustawa Adolfa. Nie były to już jednak szelągi polskie lecz szwedzkie okupacyjne.

Świeżo wydany katalog szelągów ryskich ZIIIW:

http://numizmatyka-lublin.pl/1755,pl_d.-marzeta-katalog-szelagow-ryskich-zygmunta-iii-wazy.html

Najlepsze opracowanie opisowe mennicy ryskiej:

• Mrowiński: Monety Rygi (bardzo dobra część opisowa, katalog – tylko typy)

***

W czasach panowania Zygmunta III, gdy Elbląg pozostawał pod władzą Polski, mennica miejska była nieczynna. Znane z katalogów szelągi z monogramem króla „S” oraz herbem miasta to najprawdopodobniej szwedzkie falsyfikaty – nielegalne emisje z okresu szwedzkiej okupacji.

Mennica została uruchomiona dopiero gdy Elbląg znalazł się pod szwedzką okupacją. Zarząd nad mennicą został powierzony przedsiębiorcy menniczemu Marsyliuszowi Philipsonowi. Szelągi bite w tym okresie (1627-1632) nosiły na awersie monogram króla Szwecji Gustawa Adolfa, na rewersie zaś herb Elbląga. Były to szelągi miejskie (SOLIDVS CIVI ELBING). W latach 1632-1633 pojawiła się niewielka emisja szelągów państwowych (SOLIDVS REG SVEC). Rysunek szelągów miejskich z herbem Elbląga na rewersie został jednak zachowany.

Gustaw Adolf zginął w roku 1632 w bitwie pod Lützen. Na tronie szwedzkim zasiadła Krystyna Waza. Mimo to mennica elbląska aż do roku 1635 biła tzw. szelągi pośmiertne z imieniem Gustawa Adolfa.

Najlepsza publikacja dotycząca mennicy elbląskiej to katalog J. Dutkowskiego i A. Suchanka: Corpus Nummorum Civitatis Elbingensis.

***

W latach 1578-1603 Jerzy Fryderyk sprawował władzę regencyjną w księstwie pruskim jako prawny opiekun chorego umysłowo Albrechta Fryderyka. Na awersie bitych w trzech okresach szelągów widniał pruski orzeł z ukoronowaną literą „S” na piersi. Litera ta oznaczała najpierw Stefana Batorego (Stephanus), a potem Zygmunta III (Sigismundus). Nad pruskim orłem, u góry napisu otokowego znajdowało sie jabłko z krzyżykiem, na którym umieszczono dwa skrzyżowane haki – znak menniczy Pawła Guldena lub inicjały „CA” na tle haka górniczego – znak  Chrystiana Angera. Z kolei na rewersie widniał monogram książęcy „GF” (Jerzy Fryderyk), u dołu zaś napisu otokowego – szachownica Hohenzollernów.

Kolejny władca Prus książęcych z czasów Zygmunta III to Jerzy Wilhelm. Panował on w księstwie pruskim od 1620 do 1640 roku. Na szelągach bitych za jego rządów występują same elementy, co na szelągach poprzednich książąt pruskich, a więc: orzeł pruski, ukoronowana litera „S”, monogram książęcy (w tym wypadku „GW”) oraz szachownica Hohenzollernów. Jedynym elementem nowym jest serce z krzyżem – znak Ernesta Pfahlera, probierza mennicy w Królewcu w latach 1619-1640.

Niestety nie ma dobrego opracowania mennicy królewieckiej po polsku. Jedyna praca na ten temat to obszerny artykuł E. Kopickiego (BN 2005, nr 1-4) z katalogiem monet księstwa pruskiego, któremu towarzyszy niezbyt rozbudowana część opisowa. Druga pozycja godna polecenia charakteryzuje się wybitnie barokowym tytułem. E. Neumann: Die Münzen des Deutschen Ordens in Preusßen, Livland und Mergentheim, deren weltliche Nachfolger die Herzogtümer Preussen, Livland und Kurland sowie die Gepräge der baltischen Geistlichkeit ca. 1219 – 1801, Köln 1995

***

Zygmunt Waza został koronowany na króla Polski w grudniu 1587 roku. Kilka miesięcy wcześniej zmarł książę kurlandzki Gotard Kettler. Władzę po zmarłym księciu przejęli synowie Fryderyk i Wilhelm. Pierwszy z nich zarządzał Semigalią, drugi – Kurlandią. Szelągi bili wspólnie przez kilkanaście lat. Na części szelągów bitych pod koniec 1610 roku została umieszczona data 1611, zaś na części bitych w 1601 roku widnieje błędna data 6Z0.

Awers szelągów braci Kettlerów zdobi herb Kurlandii. Od 1600 roku u góry w otoku była umieszczana skierowana do góry strzała – znak wspomnianego już Hanusza Sztypla. Był on kierownikiem mennicy mitawskiej w latach 1599-1610. Potem, jak pamiętamy, przeniósł się do Wilna. Z kolei na rewersie umieszczano ukoronowany monogram „S” ze Snopkiem Wazów – znak podległości królowi Polski Zygmuntowi III.

Autorami dwóch najlepszych opracowań mennicy mitawskiej są E. Mrowiński i G. Haljak:

• Mrowiński: Monety Księstwa Kurlandii i Semigalii (podobnie jak w przypadku „Monet Rygi” – świetna część opisowa, katalog obejmuje tylko odmiany podstawowe)
• Haljak: Livonian Coins XIII-XVIII Century. Part II: Kingdoms