WSTĘP

1. Mennica ryska

Za czasów Stefana Batorego w roku 1581, produkcja mennicza Rygi stała się elementem polskiego systemu monetarnego. Ryga dysponując prawem bicia monety miejskiej, od początku była jednym z najaktywniejszych ośrodków menniczych Rzeczypospolitej. Nie zmieniło się to po objęciu tronu przez Zygmunta III Wazę.

W okresie panowania Zygmunta III produkcja mennicy ryskiej – dysponującej nowoczesną menniczą prasą walcową – obejmowała: szelągi, półtoraki, trojaki oraz dukaty i ich wielokrotności. Szczególną rolę odgrywały tu szelągi, które wśród wymienionych nominałów ryskich, pod względem wielkości produkcji menniczej zajmowały pierwsze miejsce. Również pierwsze miejsce zajmowały szelągi ryskie w innym zestawieniu – w porównaniu z produkcją szelężną innych mennic Rzeczypospolitej.

„Na podstawie analizy skarbów odkrytych w Polsce, A. Mikołajczyk opracował bardzo ciekawe zestawienie obrazujące udział szelągów ryskich w ogólnej produkcji szelężnej Rzeczypospolitej[1]. W pierwszym badanym okresie, w latach 1577-1601, produkcja szelągów ryskich stanowiła 62,96%. W tym czasie wszystkie mennice koronne wyemitowały 24,28%, mennica wileńska – 5,87%, zaś mennica gdańska – 6,88%. Dominacja produkcji ryskiej jest tu jak widać ewidentna.

Drugi badany okres dotyczy lat 1601-1622. Datą graniczną jest tu rok zamknięcia na kilkanaście lat wszystkich mennic koronnych z wyjątkiem krakowskiej. Jednym pociągnięciem została zlikwidowana konkurencja ze strony niemal wszystkich mennic koronnych. Znacząco wzrósł jednak udział mennicy wileńskiej w ogólnej produkcji szelągów. Wzrost nie był jednak na tyle duży aby odebrać mennicy ryskiej pozycję lidera. Procentowy udział poszczególnych mennic w produkcji szelężnej w tym okresie wyglądał następująco:

szelągi ryskie – 58,15%

szelągi litewskie – 33,34%

szelągi koronne – 8,51%”[2]

2. Akty prawne: 1580, 1604, 1612

Przez większą część okresu działalności mennicy ryskiej pod panowaniem Zygmunta III, produkcja szelężna opierała się na ordynacji z roku 1580. Szelągi były więc bite (tłoczone) ze srebra próby 2 i 7/8, ważyły średnio 1,134 g i zawierały średnio 0,204 g czystego kruszcu. Były to więc solidne monety o przyzwoitej próbie, cieszące się uznaniem zarówno w Rzeczypospolitej, jak i w krajach sąsiednich. Stanowiły jedno z narzędzi budujących potęgę handlową Rygi i utrzymujących jej wysoką pozycję na rynkach międzynarodowych.

W roku 1604, decyzją Komisji Sejmowej dokonano głębokiej dewaluacji szeląga. Od tej pory miał on zawierać jedynie 0,091 g czystego srebra. Dewaluacja wyniosła więc około 60%. W Rydze uchwałę z roku 1604 uznano za niekorzystną dla interesu miasta i ją …zignorowano. Do roku 1620 szelągi ryskie tłoczono według starej ordynacji Stefana Batorego z roku 1580. Jednocześnie szelągi koronne bite zgodnie z uchwałą z roku 1604 przyjmowano po obniżonym kursie.

Dopiero w roku 1620 obniżono stopę menniczą szelągów ryskich, które zaczęto tłoczyć zgodnie z zarządzeniem z roku 1612 dla szelągów litewskich. Tak więc od roku 1620 posiadały one próbę 2 i ¾ łuta, ważyły średnio 0,917 g i zawierały średnio 0,158 g czystego srebra.[3]

3. Budowa katalogu

A. Roczniki

Podział na roczniki stanowi podstawę struktury katalogu. Mennica ryska za czasów Zygmunta III emitowała szelągi w latach 1588-1621. W latach 1588-1607 umieszczano na nich lilię – znak menniczy Heinricha Wulffa, dzierżawcy i kierownika mennicy. W trakcie roku 1609 nastąpiła zmiana dzierżawcy mennicy. Zarząd nad zakładem przejął Otton von Meppen, burmistrz Rygi. W latach 1609-1621 na rewersie szelągów widniał więc jego znak menniczy – liszka (staropolskie określenie lisicy). Liszka nie jest herbem lecz znakiem mincerskim. W opisach katalogowych określenia „w lewo” i „w prawo” będą więc występowały zgodnie z intuicyjnym – od strony czytelnika – nie zaś heraldycznym rozumieniem kierunków.

Lilia – znak Heinricha Wulffa (1588-1607) i liszka – znak Ottona von Meppen (1609-1621)

Tak więc ze względu na występujące na rewersie znaki mennicze szelągi ryskie Zygmunta III Wazy można podzielić na dwie grupy: 1588-1607 oraz 1609-1621.

Jeśli chodzi o staranność wykonania stempli, jakość bicia (tłoczenia) i ogólnie o poziom profesjonalizmu mincerskiego, pierwsza grupa ma zdecydowaną przewagę. Porównując standard produkcji menniczej z lat 1588-1607 z jakością emisji z drugiego okresu, a zwłaszcza z lat 1609-1614, można odnieść wrażenie iż ta druga grupa monet pochodzi raczej z warsztatów fałszerskich niż z oficjalnej mennicy miejskiej. Od roku 1615 zauważalna jest poprawa jakości produkcji szelężnej. Zapewne wiązało się to ze zmianami personalnymi w mennicy ryskiej.

Z kolei pod względem kolekcjonerskim zdecydowanie ciekawsza jest druga grupa – szelągi emitowane w latach 1609-1621. Poszczególne roczniki są tu znacznie bardziej zróżnicowane niż  w latach 1588-1607. W drugim okresie mamy do czynienia z licznymi błędami mincerskimi, z daleko idącymi zmianami kompozycji monety w jednym roczniku, z występowaniem różnych typów monogramu królewskiego oraz tarcz z herbem Rygi. W latach 1609-1621 powstało więc znacznie więcej odmian niż w pierwszym okresie. Ma to oczywiście odzwierciedlenie w katalogu.

B. Typy monogramu królewskiego

W ciągu 33 lat pracy mennicy ryskiej pod panowaniem króla Zygmunta III, na szelągach umieszczano dwa typy monogramu królewskiego. Obydwa ze Snopkiem – herbem Wazów.

Typ I                                                                        Typ II

Występowanie monogramu królewskiego w poszczególnych latach:

• 1588-1604 – Typ I
• 1605 – Typ I i II
• 1606-1607 – Typ I
• 1609-1610 – Typ I i II
• 1611 – Typ I
• 1612-1613 – Typ I i II
• 1614-1621 – Typ I

C. Odmiany zwykłe

Kryteria, na podstawie których zostały wyodrębnione odmiany zwykłe:

• kompozycja monety, umiejscowienie poszczególnych elementów rysunku (np. data w polu monety lub w otoku)
• zapis daty (pełna data lub skrót, błędny zapis daty)
• różnice w rysunku herbu Rygi
• rysunek korony nad monogramem na monetach z roku 1618 (duża lub mała)

***

W interesującym nas okresie używane były trzy wersje herbu miejskiego.

Wielki herb Rygi, średni herb Rygi, mały herb Rygi

Na rewersach szelągów umieszczano tylko mały herb Rygi. W dalszej części katalogu określenie „herb Rygi” dotyczy więc małego herbu Rygi. Prezentuje się on następująco: na srebrnej tarczy dwa skrzyżowane czarne klucze, nad nimi złoty krzyż.

Różnice w rysunku herbu Rygi na szelągach dotyczą kształtu tarczy. W czasach Zygmunta III Wazy wystąpiło dziewięć typów tarczy herbowej. (Określenie „typ” w opisach poszczególnych odmian w części katalogowej oznacza oczywiście typ tarczy herbowej, a nie typ herbu).

Typy tarczy herbowej:

***

Kilku słów wyjaśnienia wymaga ostatnie kryterium wyodrębniania odmian. Otóż rysunek korony na szelągach z roku 1618 nie jest jedynie elementem estetyki monety. Kryje się za nim bardzo konkretny przekaz informacyjny. Pozwala on mianowicie umiejscowić poszczególne odmiany rocznika 1618 w szeregu chronologicznym. Szelągi z roku 1617 charakteryzują się dużą koroną. Z kolei w roku 1619 nad monogramem umieszczano małą koronę. Tak więc w roku 1618 nastąpiła zmiana rysunku korony na awersie. Szelągi z roku 1618 z dużą koroną są wcześniejsze, zaś te z małą koroną – późniejsze.

Po lewej – monogram z dużą koroną; po prawej – z małą

Wśród szelągów z roku 1618 występują odmiany z dwojakim zapisem daty: „1618” oraz  „18”. W pierwszej grupie nie występują odmiany z małą koroną nad monogramem. W drugiej natomiast znajdują się odmiany zarówno z dużą, jak i z małą koroną. Odmiany z zapisem „18” są więc chronologicznie późniejsze, co potwierdza dodatkowo sposób zapisu daty w roku 1619 (jedynie skrót „19” lub „9”).

D. Odmiany (warianty) napisowe

Odmiany (warianty) napisowe zostały określone przez różnice w napisach otokowych.

E. Warianty

Warianty opisane w katalogu wyszczególniono przede wszystkim w oparciu o następujące kryteria:

• obróconą cyfrę daty (np. cyfra 4 obrócona o 90 stopni)
• przebitki daty (np. 8/9)
• znaki interpunkcyjne wewnątrz daty (np. 8 · – · 9)
• zapis daty z wykorzystaniem ozdobników nie występujących jako znaki interpunkcyjne w napisie otokowym (np. *18*, 18:·)
• ozdobniki w polu monety
• różnice w rysunku herbu Snopek na monogramie królewskim (różnice kierunku ułożenia wstęgi w herbie)

Herb Snopek umieszczany na monogramie królewskim na awersie szelągów – odmienne ułożenia wstęgi oraz brak wstęgi

 

W katalogu nie wzięto pod uwagę różnic interpunkcyjnych oraz przebitek w napisach otokowych.

F. Odmiany hipotetyczne

 

Odmiany znane z innych publikacji, do których zdjęć nie udało mi się dotrzeć również zostały opisane w katalogu. W miejscu zdjęcia podano pozycję katalogową będącą podstawą wiedzy na temat danej odmiany.

G. Wątpliwości i znaki zapytania

Istnieje pewna kontrowersja odnośnie dwóch odmian rocznika 1605:

• 1605-II-1-a
• 1605-II-1-b

Nie chodzi tu o zastrzeżenia co do oryginalności, lecz co do samego rocznika. Występujący na tych odmianach typ monogramu królewskiego (II) oraz typ tarczy herbowej (3) pojawiły się ponownie dopiero kilka lat później, w roku 1609. Być może wiązało się to np. z krótkoterminowym kontraktem podpisanym w roku 1605  z rytownikiem, który po kilku latach – w roku 1609 – wrócił do Rygi i pracował tu przez kilka kolejnych lat. [Odmienną hipotezę zaprezentował B. Miłosz na łamach Numizmatyka Krakowskiego 2020, nr 3, s. 99-108].

***

Kolejna wątpliwość dotyczy odmian z roku 1613, ze słabo widocznym elementem rysunku widniejącym na górze rewersu:

• 1613-I-3-a
• 1613-I-4-a
• 1613-II-2-a

G. Haljak zidentyfikował ów kształt jako lilię. Przyjęcie takiej interpretacji pociągałoby za sobą zakwestionowanie oryginalności tych odmian, które ze względu na anachroniczny znak menniczy należałoby potraktować jako bardzo dobre fałszerstwa z epoki.

Inną interpretację zaproponował Michał Król:

Byłoby dziwne, gdyby po kilku latach od zmiany zarządcy mennicy jakiś rytownik miał jeszcze puncę z lilią i nabił ją na stempel, chyba że… to wcale nie jest lilia, tylko Snopek. Lilie nabijane do 1607 miały ewidentnie inny kształt. Były gładkie, jednorodne i mocniej zakrzywione. W zasadzie płatki zawijały się i opadały nawet niżej niż podstawa znaku. Z kolei to co jest widoczne na szelągach z 1613 roku do złudzenia przypomina Snopki z tarcz herbowych umieszczanych na monogramie. W moim przekonaniu rytownik po prostu omyłkowo nabił na rewersie monety nie liszkę a Snopek, a z uwagi na ogromną rzadkość tych szelągów i zwykle słabszą „czytelność” tego znaku wśród dostępnych monet, błędnie przyjęto, że jest to lilia.

Hipoteza Michała Króla identyfikująca kształt z góry rewersu jako Snopek znacznie lepiej wyjaśnia zagadkę niż „lilia”. W świetle tej interpretacji umieszczenie Snopka na górze rewersu wynikało  po prostu z pomyłki rytownika.

Po lewej stronie – Snopek z awersu typowego szeląga z rocznika 1613; po prawej – rysunek występujący na górze rewersu kontrowersyjnego szeląga (w katalogu G. Haljaka interpretowany jako „lilia”, u nas – jako „Snopek”)

***

W przypadku odmiany 1613-I-1-e wątpliwości dotyczą daty. Ostatnia cyfra daty do złudzenia przypomina „9”. Jednakże typ tarczy herbowej (3) oraz rysunek korony świadczą o tym iż mamy jednak do czynienia z wcześniejszą emisją. Wydaje się iż ostatnia cyfra daty to przebitka 2/3. Tak też odmiana ta została opisana i zaliczona do rocznika 1613.

Dodatkowe wątpliwości – tym razem odnośnie oryginalności – budzą tu błędy w napisie otokowym na rewersie.

***

Nie ma pewności iż w przypadku odmiany 1614-I-1-b zapis końcówki daty to „14” (z czwórką obróconą wokół pionowej osi, a następnie przechyloną o 90°). Niewykluczone iż w rzeczywistości widnieje tam „IV”. Zapis taki można by wówczas potraktować jako końcówkę daty 1614 zapisaną cyfrą rzymską – (MDCX)IV. Taka intencja rytownika mieści się w granicach prawdopodobieństwa. W późniejszym okresie, w czasach Krystyny Wazy, mennica ryska wyemitowała odmianę rocznika 1640 z rzymską końcówką daty (XL).

Szeląg miejski Krystyna Waza, Ryga 1640 (XL) – okupacja szwedzka

W katalogu została jednak przyjęta interpretacja, że jest to końcówka daty zapisana cyframi arabskimi – (16)14. W mennicy ryskiej czwórkę umieszczano bowiem na stemplu w różnym położeniu. Dotyczy to zarówno rocznika 1604, jak i 1614. W przypadku odmiany 1614-I-1-b byłaby to więc kolejna wariacja.

***

Z wątpliwościami i zastrzeżeniami co do oryginalności – ze względu na stylistykę oraz błędy w napisach – mamy też do czynienia w przypadku niektórych odmian w grupie szelągów bez daty i z pomylonymi cyframi daty („b. d.”). Wątpliwości są tym poważniejsze, że warsztaty fałszerskie prezentowały w tym okresie wysoki poziom profesjonalizmu. Świadczy o tym widoczny poniżej przykład doskonale zachowanego szeląga pochodzącego z mennicy fałszerskiej z cyframi „61”. Nie został on uwzględniony w katalogu m.in. ze względu na rysunek herbu, który bardzo odstaje od dziewięciu wyodrębnionych wyżej typów tarczy herbowej.

Szeląg ryski „61”, falsyfikat z epoki; moneta ze zbioru Bogdana Miłosza

H. Odmiany nieistniejące

Mimo, że niektóre odmiany są opisane w różnych katalogach monet ryskich, nie zostały one uwzględnione w naszej pracy. Dotyczy to następujących szelągów ryskich Zygmunta III Wazy:

• z roku 1587
• z roku 1608
• z roku 1609 z lilią
• z roku 1610 z błędnym zapisem daty „510” oraz „1510”
• z roku 1622

***

Domniemane szelągi z roku 1587 są w rzeczywistości szelągami z roku 1597 z błędnym zapisem daty. Błąd polegający na umieszczeniu na stemplu cyfry „8” zamiast cyfry „9” próbowano zatuszować nabijając przerywnik (ornament) na „8” (zob. poz. 1597-I-2-a).

***

Odmianę szelągów ryskich z roku 1608 umieścił w swoim katalogu G. Haljak pod poz. 1079 z opisem daty: „6108”. Mamy tu do czynienia z podwójnym nieporozumieniem. Po pierwsze, na monetach tej odmiany występuje przebitka O/2 – cyfra „2” została nabita na literę „O”. Ponadto,  rzekoma cyfra  „8” to litera „S” nabita po lewej stronie znaku menniczego liszka. Geneza tych pomyłek ma swoje źródło w błędzie rytownika, który słowo „SOLIDVS” zaczął nabijać na stemplu po niewłaściwej stronie liszki. Po umieszczeniu na stemplu liter „SO” zorientował się, że popełnił błąd i próbował go częściowo zatuszować nabijając na literę „O” ostatnią cyfrę daty.

Tak więc prawidłowo odczytana data na monetach tej odmiany to „1612S” Jak widać są to szelągi z roku 1612. Zdjęcie tej odmiany w katalogu Haljaka jest bardzo niewyraźne. W naszym katalogu omawiane szczegóły widać znacznie lepiej (zob. poz. 1612-I-5-a).

***

Szelągi z roku 1609 z lilią są to falsyfikaty z epoki. Jednoznacznie świadczy o tym ich stylistyka: niespotykany rysunek korony na awersie, kształt kartusza z herbem Rygi – podobny do występującego w latach 1588-1604. Z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, że oryginalny egzemplarz szeląga ryskiego z wcześniejszego okresu – do roku 1604 – stanowił model na podstawie którego przygotowano fałszerski stempel. Na widocznym powyżej egzemplarzu o pochodzeniu z fałszerskiego warsztatu świadczy dodatkowo miedź przebijająca spod cienkiej warstwy srebra lub cyny.

Szeląg ryski 1609 (z lilią), falsyfikat z epoki; moneta ze zbioru Bogdana Miłosza

***

Szelągi z zapisem daty „510” i „1510” to prawdopodobnie monety z normalnym zapisem daty. „Piątki” powstały tam zapewne w wyniku wykruszenia fragmentu nabijanej na stempel puncy z cyfrą „6”. Monety z „wykruszoną” szóstką zostały umieszczone w katalogu – jednak nie ze względu na zapis daty lecz dlatego, że są to przykłady odmian (wariantów) napisowych (pozycje 1610-I-1-c oraz 1610-II-2-b). Z podobną sytuacją wadliwego rysunku cyfry „6” mamy również do czynienia w innych rocznikach (zob. np. 1612-I-5-a).

***

W niektórych katalogach są opisane szelągi z imieniem Zygmunta III i z datą 1622, bite jakoby pod panowaniem szwedzkim. Występowanie takiej odmiany w literaturze wynika zapewne z błędnego odczytania daty na monecie z kolekcji E. H. Czapskiego (druga cyfra na niektórych egzemplarzach rzeczywiście przypomina dwójkę).  Szeląg ryski z opisem daty „1622” został umieszczony w katalogu kolekcji (poz. 1448)[4]. Kolejni autorzy opierając się na ustaleniach E. H. Czapskiego powielali ten błąd. Spójrzmy na widoczne poniżej zdjęcie monety, gdzie druga cyfra daty przypomina literę „Z” (odgrywającą w tej odmianie rolę cyfry „2”). W rzeczywistości jednak jest to lekko zdeformowana rzymska jedynka. Zwróćmy uwagę, że zdecydowanie różni się ona od pierwszej cyfry daty – „Z”. Gdybyśmy mieli tu do czynienia z datą 1622 zapisaną jako (16)Z – Z, obydwie dwójki byłyby nabite na stempel tą samą puncą.

Szeląg miejski Zygmunt Waza, Ryga 1621; moneta z kolekcji Michała Króla

Szeląg miejski Zygmunt Waza, Ryga 1621 – detal

I. Numeracja i opis poszczególnych odmian

Każda odmiana umieszczona w katalogu posiada numer zawierający cztery lub pięć części (w zależności od tego czy odmiana posiada warianty, czy też nie). Odpowiadają one następującym elementom opisu:

• rok wybicia
• typ monogramu królewskiego (I lub II)
• odmiana zwykła (1, 2, 3 itd.)
• odmiana napisowa (a, b, c itd.)
• przy niektórych odmianach występują warianty (w1, w2, )

Katalog posiada elastyczną strukturę. Został tak zaplanowany, że pojawienie się nowych odmian nie zmieni numeracji odmian już opisanych. Będzie się wiązało jedynie z dopisaniem kolejnych pozycji w ramach istniejącego już schematu.

 4. Rzadkość odmian

Do określenia rzadkości poszczególnych odmian przyjęto skalę pięciostopniową, gdzie rzadkość została powiązana z dostępnością danej odmiany na rynku numizmatycznym:

RRRR – odmiana wielkiej rzadkości, w zasadzie niedostępna w handlu

RRR – odmiana bardzo rzadka, w handlu występująca sporadycznie

RR – odmiana rzadka

R – odmiana stosunkowo rzadka, co roku obecna jednak na aukcjach i giełdach kolekcjonerskich

bez indeksu rzadkości – odmiana pospolita, łatwo dostępna w handlu

5. Literatura

Dwa podstawowe katalogi obejmujące mennictwo szelężne Rygi za czasów Zygmunta III Wazy to:

• Kruggel, G. Gerbaševskis: Die Münzen der Stadt Riga unter polnischer Herrschaft 1581-1621, Vilnius 2018
• Haljak: Livonian Coins XIII-XVIII Century. Part II: Kingdoms, Tallin 2011

Prezentują one bardzo odmienne podejście do kwestii kryteriów, na podstawie których wyodrębniane są poszczególne odmiany. W katalogu „Die Münzen der Stadt Riga…“ odnośnie szelągów wyróżniono około 780 pozycji. Zdecydowaną większość stanowią tu warianty wyodrębnione w oparciu o różnice interpunkcyjne. Autor uwzględnia również odmiany napisowe. Nie bierze jednak pod uwagę typów monogramu „S” oraz różnic w rysunku tarcz herbowych. Zdecydowana większość opisanych szelągów nie posiada zdjęć. Te zaś, które umieszczono w katalogu są słabej jakości.

Z kolei w katalogu „Livonian Coins XIII-XVIII Century…” autorstwa G. Haljaka wyodrębniono 81 odmian. Dobrze zostały określone różnice w rysunku monogramu królewskiego. Co prawda przy ich opisie wkradła się drobna pomyłka (s. 96). Jest ona jednak łatwa do zweryfikowania przez kolekcjonerów (monogram typu II nie występował w roku 1611). Z kolei G. Haljak opisując różnice w rysunku kartuszy herbowych, podał błędnie lata występowania poszczególnych typów, a ponadto nie uwzględnił wszystkich typów tarczy herbowej. Poza tym autor wyodrębniając poszczególne odmiany nie wziął pod uwagę różnic napisowych. Krokiem we właściwym kierunku są zdjęcia, które ilustrują prawie wszystkie opisane monety. Są one jednak słabej jakości.

Opracowując katalog szelągów ryskich Zygmunta Wazy starałem się wziąć to, co najlepsze z obydwu katalogów i nie popełniać błędów żadnego z nich. Tak więc zostały tu uwzględnione zarówno różnice napisowe, jak i odmienności rysunku monogramu królewskiego i herbów. Zdjęcia zaś – w miarę możliwości jak najlepsze – ilustrują prawie wszystkie odmiany (z wyjątkiem wspomnianych wyżej „odmian hipotetycznych”).

Inne istotne prace dotyczące ryskiego mennictwa szelężnego w czasach Zygmunta III Wazy (tam też znajduje się wyczerpująca bibliografia):

• Kamiński, J. Kurpiewski: Katalog monet polskich 1587-1632 (Zygmunt III Waza), Warszawa 1990
• Kopicki: Monety Zygmunta III Wazy, Szczecin 2007
• Marzęta: Szelągi Zygmunta III Wazy, Lublin 2018
• Mrowiński: Monety Rygi, Warszawa 1986

________________________________________________________

Katalog można kupić tu:

http://www.numizmatyka-lublin.pl/1755,pl_d.-marzeta-katalog-szelagow-ryskich-zygmunta-iii-wazy.html

_________________________________________________________

[1] A. Mikołajczyk: Miejska moneta polska w obrocie pieniężnym Rzeczypospolitej, (w:) Mennice, mincerze, techniki mennicze VIII/1984. Mennictwo miejskie w Polsce IX 1987, Nowa Sól 1993

[2] D. Marzęta: Szelągi Zygmunta III Wazy, Lublin 2018, s. 143, 144

[3] Zob. E. Mrowiński: Monety Rygi, Warszawa 1986, s. 47, 48

[4] E. Hutten-Czapski: Catalogue de la collection des médailles et monnaies polonaises, vol. I-V, Graz (reed.), t. 1, s. 157