Monety różnią się od siebie, ale różnice te są niejednakowej wagi. Jeśli do naszej kolekcji szóstaków lwowskich Jana Kazimierza albo szelągów poznańskich Zygmunta Wazy uda nam się pozyskać monetę z rocznika, którego dotąd nie mieliśmy, fakt ten ma zdecydowanie inną rangę niż pozyskanie monety z odmiennym znakiem interpunkcyjnym. Powyższa konstatacja jest chyba dobrym punktem wyjścia do dyskusji na temat tego, jakie kryteria powinny być brane pod uwagę przy wyodrębnianiu odmian w katalogach, a które nie powinny być brane pod uwagę. Wiąże się z tym inna kwestia: czy każdej odmianie wyszczególnionej w katalogu powinniśmy przyznawać szacunkową rzadkość, czy może raczej stopień rzadkości powinien dotyczyć tylko typów albo odmian wyższego rzędu?

Jako autor katalogów zastanawiam się nad tym od dawna. Bezpośrednim impulsem do dzisiejszego wpisu był wykład Marcina Żmudzina podczas ostatniej sesji „W numizmatyce widzisz tyle, ile wiesz” (od 3:09):

https://www.youtube.com/live/O-NA5V1i338?app=desktop&si=99Qgq7RKDygtrOba

***

Moje poglądy na temat kryteriów wyodrębniania odmian oraz zasad przyznawania szacunkowych rzadkości w sposób najpełniejszy wprowadziłem w życie w „Katalogu trojaków lubelskich Zygmunta III Wazy”:

BUDOWA KATALOGU

1. Typy

Struktura katalogu opiera się na podziale na roczniki. W ramach tego schematu wyodrębniono odmiany (w szerokim rozumieniu, czyli typy, odmiany, warianty). Kryteria, na podstawie których w ramach danego rocznika można wyróżnić poszczególne odmiany są różnej rangi. Te ważniejsze – będące nośnikiem istotnego przekazu informacyjnego – stanowią podstawę wyszczególnienia odmian o największym znaczeniu, czyli typów. Są to mianowicie:

• herby
• znaki mennicze
• inicjał „L” – oznaczenie mennicy lubelskiej

W poszczególnych rocznikach wyodrębniono następujące typy trojaków:

1595.1

A: portret króla, napis w otoku

R: III, Orzeł Biały, Snopek, Pogoń, napis poziomy, Lewart (z inicjałami IF), topór, lew przebity hakiem, końcówka daty

1595.2

A: portret króla, napis w otoku

R: III, Orzeł Biały, Snopek, Pogoń, napis poziomy, Lewart (z inicjałami IF), lew przebity hakiem, końcówka daty

1596.1

A: portret króla, napis w otoku

R: III, Orzeł Biały, Snopek, Pogoń, napis poziomy, lew przebity hakiem, końcówka daty

1596.2

A: portret króla, napis w otoku

R: III, Orzeł Biały, Snopek, Pogoń, napis poziomy, Lewart (z inicjałami IF), lew przebity hakiem, końcówka daty

1597.1

A: portret króla, napis w otoku

R: III, Orzeł Biały, Snopek, Pogoń, napis poziomy, Lewart (z inicjałami IF), lew (przebity hakiem lub bez haka), końcówka daty

1597.2

A: portret króla, napis w otoku

R: III, Orzeł Biały, Snopek, Pogoń, napis poziomy, końcówka daty, Lewart (z inicjałami IF lub bez inicjałów IF)

1597.3

A: portret króla, napis w otoku

R: III, Orzeł Biały, Snopek, Pogoń, napis poziomy, końcówka daty, Lewart (z inicjałami IF), znak Hanusza Ecka

1597.4

A: portret króla, napis w otoku

R: III, Orzeł Biały, Snopek, Pogoń, napis poziomy, końcówka daty, Lewart (z inicjałami IF), monogram Melchiora Reysnera

1598.1

A: portret króla, napis w otoku

R: III, Orzeł Biały, Snopek, Pogoń, napis poziomy, końcówka daty, Lewart (z inicjałami IF), monogram Melchiora Reysnera

1598.2

A: portret króla, napis w otoku

R: III, Orzeł Biały, Snopek, Pogoń, napis poziomy, pełna data

1598.3

A: portret króla, napis w otoku

R: III, Orzeł Biały, Snopek, Pogoń, napis poziomy, inicjał „L”, pełna data

1598.4

A: portret króla, napis w otoku

R: III, Orzeł Biały, Snopek, Pogoń, napis poziomy, inicjał „L”, Lewart, końcówka daty

1599.1

A: portret króla, napis w otoku

R: III, Orzeł Biały, Snopek, Pogoń, napis poziomy, inicjał „L”, Lewart (z inicjałami IF lub bez inicjałów IF), końcówka daty

1599.2[1]

A: portret króla, napis w otoku

R: III, Orzeł Biały, Snopek, Pogoń, napis poziomy, pełna data

1600.1

A: portret króla, napis w otoku

R: III, Orzeł Biały, Snopek, Pogoń, napis poziomy, inicjał „L”, Lewart (z inicjałami IF), pełna data

1601.1

A: portret króla, napis w otoku

R: III, Orzeł Biały, Snopek, Pogoń, napis poziomy, inicjał „L”, Lewart (z inicjałami IF), pełna data

1601.2[2]

A: portret króla, napis w otoku

R: III, Orzeł Biały, Snopek, Pogoń, napis poziomy, Lewart (z inicjałami IF), pełna data

 

2. Odmiany wyższego rzędu (portrety królewskie)

Podstawowym kryterium porządkującym i grupującym poszczególne odmiany w ramach danego typu są portrety króla. W książce „Chronologia portretów Zygmunta III na trojakach z mennicy lubelskiej” wyszczególniono 48 wizerunków monarchy obecnych na trojakach koronnych bitych w Lublinie .[3] Przy opracowywaniu szczegółowego katalogu jest to zagadnienie podstawowe.

W istniejących katalogach trojaków kwestia portretów królewskich jest potraktowana bardzo powierzchownie („duże popiersie”, „małe popiersie”, „popiersie z kryzą”)[4] lub w ogóle nie występuje[5]. Zastosowana przez nas „filozofia” budowy katalogu w oparciu o rozbudowaną typologię portretów Zygmunta III jest więc pionierska. Mam nadzieją, że w przyszłości zostanie wykorzystana przez autorów opracowujących katalogi trojaków z innych mennic.

Przyjmując ten kierunek opisu odmian, łatwo jednak wpaść w pułapkę „dzielenia włosa na czworo”. W ramach danego typu portretu występują bowiem liczne odmiany (warianty) nieznacznie różniące się detalami. Jeśli wzięlibyśmy je wszystkie pod uwagę, galeria wizerunków królewskich znacznie by się rozrosła. Jednocześnie – ze względu na niedoskonałość ówczesnego procesu produkcji trojaków – stałaby się ona nieprzydatna. Nie bylibyśmy bowiem w stanie precyzyjnie zidentyfikować większości portretów występujących na dobrze nawet zachowanych trojakach.

Z tego powodu optymalne wydaje się wyodrębnienie typów portretów, których cechy są w miarę łatwe do rozpoznania. Każdy zaś kolekcjoner ma możliwość rozwinięcia zagadnienia i przy opisie monet ze swojej kolekcji wprowadzenia odmian (wariantów) wizerunków Zygmunta III Wazy w ramach danego typu.

 

3. Odmiany zwykłe

W obrębie typów określonych przez znaki niosące przekaz informacyjny (herby, znaki mincerskie, inicjał „L”) oraz odmian wyższego rzędu wyróżnionych na podstawie portretów króla, wyszczególniono odmiany zwykłe, różniące się przede wszystkim kompozycją. Zostały one wyodrębnione na podstawie:

• rozmieszczenia poszczególnych elementów schematu ikonograficznego (np. końcówka daty „95” umieszczona na górze rewersu, po bokach herbu Snopek lub na dole, po bokach znaku „topór”)
• istotnych różnic stylistyki poszczególnych elementów rysunku monety (np. znak mincerski „MR” w tarczy lub bez tarczy)
• liczby wierszy w napisie poziomym na rewersie (dwa lub trzy)
• odmiennej treści napisów (np. „GROS ARG TRIP REG” lub „GROS ARG TRIP POLO”)
• występowania lub niewystępowania inicjałów „IF” po bokach herbu Lewart
• błędnego zapisu daty (np. „79” zamiast „97”)

 

4. Warianty uwzględnione w katalogu (odmiany niższego rzędu)

Odmiany zwykłe dzielą się z kolei na warianty. Niektóre zostały uwzględnione w katalogu (dotyczy to zwłaszcza wariantów napisowych). W grupie tej znalazły się różne skróty poszczególnych elementów legendy (np. „SIG 3 D G REX P M D L” lub „SIG 3 D G REX POL M D L”), a także:

• błędy w napisach (np. „GROS ARG TRIP REG POLONRAE”)
• litera odwrócona o 180 stopni (np. „D”)
• arabski albo rzymski zapis liczby 3 (np. „SIG 3” lub „SIG III”)
• podwójnie wybite litery (np. inicjały Jana Firleja: „I – F F”)

Do tej grupy zostały również zaliczone warianty wyszczególnione w oparciu o drobne różnice kompozycyjne powstałe w wyniku rozdzielenia napisu otokowego na awersie przez popiersie królewskie. W tym miejscu konieczne jest krótkie wyjaśnienie. Otóż nie każdy przypadek rozdzielenia legendy otokowej przez portret został odnotowany w katalogu.

W odniesieniu do niektórych typów popiersia Zygmunta III, rozdzielenie napisu otokowego jest przypadkowe, nie wynika z intencji rytownika i nie jest elementem określonej koncepcji ikonograficznej. Przy opracowywaniu stempla awersu, najpierw rytownik nanosił wizerunek Zygmunta III, a dopiero potem on, albo jego pomocnicy nabijali przy pomocy punc napis otokowy. Niektóre typy portretów były na tyle małe, że legenda otokowa mogła być umieszczona bez przerw. Czasami jednak, przy nanoszeniu portretu królewskiego na stempel następowało lekkie przesunięcie i wówczas część kryzy wchodziła (w różnym stopniu) w miejsce przeznaczone na napis otokowy. Opisaną sytuację obrazują poniższe zdjęcia.

Awersy trojaków 1596.2-10

Rozdzielenie napisu na awersie w przypadku niektórych odmian nie jest zamierzone lecz przypadkowe. Ponadto nie zawsze bywa oczywiste, czy portret rozdziela legendę, czy też nie (np. widoczny wyżej portret na drugim zdjęciu). Tak więc różnice tego typu są tu potraktowane jako warianty mniej istotne i nie zostały uwzględnione w katalogu.

Z inna sytuacją mamy do czynienia przypadku niektórych typów portretu, gdzie nie ma możliwości takiego umieszczenia wizerunku króla na stemplu, aby napis otokowy zmieścił się bez przerwy. Do takich portretów należy np. typ 45.

Portret Zygmunta III Wazy przedzielający legendę awersu, typ 45

Przy takich portretach pojawiają się drobne różnice kompozycyjne polegające na odmiennym rozplanowaniu napisu otokowego, np. „SIG 3 D – G REX P M D L” lub „SIG 3 D G – REX P M D L”. Warianty tego rodzaju są uwzględnione w katalogu.

 

5. Warianty nieuwzględnione w katalogu

W katalogu nie zostały wyróżnione warianty, które można wyodrębnić w oparciu o poniższe kryteria :

• rozdzielenie lub nierozdzielenie napisu otokowego przez portret (o czym była mowa wyżej)
• różne znaki interpunkcyjne i ozdobniki (lub ich brak)
• odmienny rysunek poszczególnych herbów i znaków menniczych
• przebitki cyfr i liter
• odmienne liternictwo (np. bardzo charakterystyczna litera „I” rozdwajająca się u góry i u dołu, występująca na niektórych odmianach rocznika 1597)
• arabski albo rzymski zapis cyfry 1 (np. „15-L-98” albo „I5-L-98”)

Jeśli chodzi o znaki interpunkcyjne, jest jeden wyjątek – kropka lub jej brak w napisie na rewersie („POL” lub „PO.L”) w rocznikach 1600 i 1601. Ordynacja z roku 1599 nakładała na mennice koronne obowiązek umieszczania na monetach inicjału miasta. W przypadku Lublina była to oczywiście litera „L”. Brak znaku interpunkcyjnego w słowie „POL” mógłby świadczyć o tym iż litera „L” jest tu częścią skrótu słowa „POLONIAE”, a więc na monecie nie występuje litera „L” jako oznaczenie mennicy lubelskiej. W prawidłowym zapisie „PO.L” litery „PO” są skrótem słowa „POLONIAE”, zaś litera „L” jest oznaczeniem mennicy. Brak kropki został w katalogu potraktowany jako błąd i wyszczególniony.

***

Zdaję sobie oczywiście sprawę z wagi i znaczenia różnic w stylistyce rysunku herbów i znaków menniczych. Jest to kluczowe zagadnienie np. przy ustalaniu chronologii poszczególnych odmian. Dlaczego więc różnice w rysunku herbów (a także inne warianty) nie zostały uwzględnione w katalogu? Są dwa zasadnicze powody.

Po pierwsze, podejmując się napisania katalogu trojaków lubelskich przyjąłem kilka założeń, wśród których było również to, aby powstające opracowanie było stosunkowo trwałe, elastyczne i odporne na upływ czasu. Zbyt głębokie „wejście w warianty” spowodowałoby iż wkrótce zaczęłyby się pojawiać warianty nie uwzględnione w katalogu, a po dwóch-trzech latach konieczne stałoby się wydanie suplementu.

Jedną z głównych zalet katalogu ma być z założenia jego elastyczność. Powinien on stanowić pomoc w systematyzacji budowanej świadomie kolekcji, szkielet, który może być uzupełniany, pogłębiany i twórczo rozwijany w różnych kierunkach (odmiany poszczególnych typów portretów, różnice w rysunku herbów i znaków mincerskich, liternictwo, interpunkcja i inne). Katalog nie jest więc ostatnim słowem ani wyrocznią. Stanowi pewną myśl porządkującą. Zawiera elastyczny szkielet, który nie zostanie podważony przez pojawienie się nowych odmian czy wariantów. Umożliwia bowiem umieszczanie dodatkowych numerów w ramach istniejącego schematu, bez konieczności jego zmiany.

Drugi powód, dla którego nie zostały uwzględnione niektóre warianty to troska o funkcjonalność katalogu. Przy drobiazgowym wyszczególnieniu wariantów, okazałoby się iż nie jest możliwe precyzyjne i „katalogowe” zidentyfikowanie znacznej części trojaków znajdujących się w naszych kolekcjach. Nie bylibyśmy np. w stanie stwierdzić, czy w miejscu niedobicia (jakże częsty obrazek na trojakach lubelskich) została umieszczona kropka, dwukropek, czy też inny przerywnik.

 

RZADKOŚĆ POSZCZEGÓLNYCH ODMIAN

Najczęściej rzadkość monet szacuje się w oparciu o 11-stopniową skalę Czapskiego[6]:

U – unikat (moneta znana w jednym egzemplarzu)

R8 – znane 2-3 egzemplarze

R7 – znanych 4-6 egzemplarzy

R6 – znanych 7-25 egzemplarzy

R5 – znanych 26-120 egzemplarzy

R4 – znanych 121-600 egzemplarzy

R3 – znanych 601-3000 egzemplarzy

R2 – znanych 3001-15 000 egzemplarzy

R1 – znanych 15 001-80 000 egzemplarzy

R – znanych 80 001-400 000 egzemplarzy

bez indeksu – powyżej 400 000 egzemplarzy

System taki wydaje się być nieco fikcyjny. Nie jestem w stanie wyobrazić sobie, w jaki sposób można zbadać czy szacunkowa rzadkość monety to R2 czy R1.

W naszym katalogu trojaków lubelskich została przyjęta coraz częściej już stosowana skala pięciostopniowa, gdzie rzadkość poszczególnych odmian powiązano gównie z ich dostępnością na rynku numizmatycznym. Jest ona znacznie prostsza, z założenia nieostra, ale też chyba bardziej wiarygodna niż 11-stopniowa skala Czapskiego.

RRRR – odmiana wielkiej rzadkości, w zasadzie niedostępna w handlu

RRR – odmiana bardzo rzadka, w handlu występująca sporadycznie

RR – odmiana rzadka

R – odmiana stosunkowo rzadka, co roku obecna jednak na aukcjach i giełdach kolekcjonerskich

bez indeksu rzadkości (-) – odmiana pospolita, łatwo dostępna w handlu

Najwyższą rzadkość RRRR przyznałem tylko tym odmianom, które widziałem w jednym lub dwóch egzemplarzach.

Przy określaniu szacunkowych rzadkości pojawia się pytanie, jakiego rodzaju odmiany powinny podlegać katalogowej ocenie rzadkości? Zostało tu przyjęte założenie iż należy oczywiście uwzględnić typy, odmiany wyższego rzędu (wyróżnione ze względu na typ portretu) oraz odmiany zwykłe. Nie zostały natomiast uwzględnione warianty (odmiany niższego rzędu).

Przykład:

1599.1-40-A-a

1599.1-40-A-b

Gdybyśmy chcieli uwzględnić różne skróty w napisach otokowych, okazałoby się, że odmiana 1599.1-40-A-b (SIGIS III D G – REX PO M D L) jest bardzo rzadka, zaś 1599.1-40-A-a (SIG III D G – REX PO M D L) należy do odmian popularnych. Czy jednak różnice w skrótach poszczególnych słów są na tyle ważne aby mogły stanowić podstawę do określania stopni rzadkości? W katalogu przyjęto założenie iż nie są to różnice wystarczająco istotne. W konsekwencji obydwie widoczne wyżej odmiany rocznika 1599, w katalogu zostały opisane jako popularne – bez stopnia rzadkości.

______________________________________________________________

[1] Odmiana opisana w katalogu S. Walewskiego: Trojaki koronne Zygmunta III od 1588 do 1624, Kraków 1884, poz. LXXXVI.4. Brak zdjęć monety.

[2] Ibidem, poz. LXXXVIII, 16, 17, 19. Brak zdjęć monety.

[3] D. Marzęta: Chronologia portretów Zygmunta III na trojakach z mennicy lubelskiej, Lublin 2020

[4] Zob. T. Iger: op. cit.

[5] Zob. R. P. Kozłowski: Mennictwo wschowskie, Warszawa 2018. Tak też należy potraktować wszystkie katalogi, w których nie ma zdjęć lecz rysunki bądź opisy monet.

[6] Zob. E. Hutten-Czapski: Catalogue de la collection des médailles et monnaies polonaises, vol. I-V, Graz (reed.)