Mogłoby się wydawać, że mennictwo krzyżackie jest wyjątkowo nudne. Weźmy takie szelągi. Kolejni wielcy mistrzowie bili właściwie tę samą odmianę. Z jednej strony krzyż, z drugiej – krzyż. I tak przez sto kilkadziesiąt lat. Zmieniało się tylko imię wielkiego mistrza na awersie. Miłośnik starych monet nie daje się jednak zwieść pozorom.
Dobry politolog wie np., że za fasadą „demokracji” i „władzy ludu” kryje się manipulacja i działania „służb” (jak mówił klasyk – „demokracja demokracją, ale ktoś tym przecież musi rządzić”), a za frazesami o wolności i tolerancji czai się rewolucja oraz brutalny podbój świadomości społecznej. Podobnie miłośnik starych monet dostrzega to, co znajduje się pod powierzchnią. Odkrywa różnorodność i prawdziwe bogactwo, czasami ukryte za nieefektowną fasadą.
Michał Küchmeister był wielkim mistrzem krzyżackim w latach 1414-1422. Za jego czasów bito dwie odmiany szelągów. Wcześniejsza kontynuowała schemat ikonograficzny poprzedników Michała. Druga charakteryzowała się nieco innym rysunkiem krzyży na awersie i rewersie. Ich ramiona zostały przedłużone, tak, że wychodziły poza tarcze i sięgały brzegów monety. Jakie były podstawy tej zmiany?
***
Kilka lat po przejęciu ziemi chełmińskiej przez krzyżaków rozpoczęła się historia ich mennictwa. W latach trzydziestych XIII wieku uruchomiono produkcję brakteatowych fenigów. 12 takich brakteatów składało się na szeląga. Wtedy była to jeszcze jednostka obrachunkowa. Wprowadzony wówczas system działał przez sto kilkadziesiąt lat.
Brakteat krzyżacki (korona), XIII-XIV w.
Dopiero w drugiej połowie XIV wieku w krzyżackim systemie monetarnym dokonano daleko idących zmian. Wielki mistrz Winrych von Kniprode przeprowadził wielką reformę, w wyniku której pojawiły się trzy nowe gatunki monet: półskojce, kwartniki oraz szelągi (1380 r.). Zwłaszcza te ostatnie miały przed sobą wielką przyszłość.
Szeląg krzyżacki, Winrych von Kniprode (1351-1382), Toruń b. d.
Av.: Tarcza wielkiego mistrza. Napis w otoku: MAGST WYNRICS PRIMS. U góry krzyż. Rv.: Tarcza zakonna. Napis w otoku: MONETA DNORVM PRVCI. Na górze krzyż. Moneta srebrna; średnica ok. 21 mm; waga 1,66 g; mennica Toruń
Przez 30 lat szelągi były solidną, srebrną monetą próby XIII ½ łuta. Weszły one do obiegu nie tylko w państwie zakonnym, ale zdobyły tez popularność w krajach sąsiednich.
Załamanie nastąpiło w wyniku klęski wojennej doznanej w starciu z Polską i Litwą (1409-1411). Zobowiązania finansowe Zakonu po wojnie sięgnęły 100 tysięcy kop (czyli 6 milionów) groszy praskich. Aby im sprostać, władze zakonne zaczęły psuć monetę. Logika działania była tu oczywista. Długi powojenne łatwiej było spłacić spodlonym szelągiem, zawierającym mniej srebra.
Michał Küchmeister został wielkim mistrzem w roku 1414. Bite wówczas szelągi posiadały próbę VI, czyli zawierały 37,5% czystego kruszcu. Na początku roku 1416 zawartość srebra spadła jeszcze bardziej osiągając poziom ok. 25%. Ponadto – co wówczas było mniej istotne – jakość bicia była dość marna. (Znacznie większe znaczenie ma to dla współczesnych kolekcjonerów).
Szeląg krzyżacki, Michał Küchmeister, b. d. („zły szeląg“ z początkowego okresu rządów)
Av.: Tarcza wielkiego mistrza z krzyżem o krótkich ramionach. Napis w otoku: MAGST MIChAEL PRI. U góry gwiazdka. Rv.: Tarcza zakonna z krzyżem o krótkich ramionach. Napis w otoku: MONETA DNORVM PRV. U góry gwiazdka. Moneta srebrna; średnica ok. 20 mm; waga 1,24 g; mennica Gdańsk lub Toruń (?)
Zmiany okazały się niezbędne. Reforma Michała Küchmeistra rozpoczęła się od poważnych zaburzeń społecznych. Spowodowane szalejącą drożyzną rozruchy w Gdańsku trwały przez osiem tygodni. Zdemolowana została zarówno mennica, jak i mieszkanie głównego mincerza krzyżackiego Gerharda von der Becke. Zaatakowany został również pałac biskupa kujawskiego (który potem przez długie lata procesował się z radą miejską).
Kluczowy moment reformy nastąpił 24 sierpnia 1416 roku. Została wówczas ogłoszona ordynacja mennicza, na mocy której wprowadzono nowe, „dobre” szelągi próby VIII ½. Miały one zawierać 0,87 g czystego srebra. Aby nowe szelągi można było łatwo odróżnić od znajdujących się w obiegu starych (którymi – jak pamiętamy – spłacano długi powojenne), wprowadzono wspomnianą na początku wpisu zmianę w rysunku monety: ramiona krzyży na awersie i rewersie zostały przedłużone.
Szeląg krzyżacki, Michał Küchmeister von Sternberg (1414-1422), Toruń b. d.
Av.: Tarcza wielkiego mistrza z krzyżem o przedłużonych, wychodzących poza tarczę ramionach. Napis w otoku: MAGS-T MIC-hAEL-PRIM. Rv.: Tarcza zakonna z krzyżem o przedłużonych ramionach. Napis w otoku: MONE-TA DN-ORVM-PRVC. Moneta srebrna; średnica 21 mm; waga 1,47 g; mennica Toruń
Kurs nowych szelągów ustalono na poziomie dwóch starych. Innymi słowy, stare szelągi zostały zdewaluowane (ale nie wycofane z obiegu) do połowy swojej wartości nominalnej. Rzeczywista wartość – oparta na zawartości kruszcu – była bardzo zróżnicowana. Poziom ich dewaluacji stanowił więc wartość uśrednioną.
Z drugiej strony, standard kruszcowy nowego szeląga odpowiadał połowie wartości grosza praskiego – najpopularniejszej srebrnej monety ówczesnej Europy Środkowej i Wschodniej.
Grosz praski Jan Luksemburski, Kutna Hora b. d.
Av.: W polu korona, wokół dwa otoki. W otoku wewnętrznym napis: JOHANNES PRIMVS (Jan I), u góry krzyż. W otoku zewnętrznym: DEI GRATIA REX BOEMIE (z Bożej łaski król Czech), u góry krzyż. Rv.: Lew czeski w lewo. Otok: GROSSI PRAGENSES (grosze praskie), u góry krzyż, po jego bokach dwie gwiazdki.
Reforma wielkiego mistrza Michała Küchmeistra obejmowała także – obok wprowadzenia dobrych szelągów – przywrócenie bilonowych („czarnych”) fenigów z krzyżem. Nowy szeląg miał mieć, tradycyjnie wartość 12 takich fenigów. Stare, niemal miedziane fenigi zostały wycofane z obiegu.
Brakteat krzyżacki (krzyż grecki, typ III, po 1416 r.), zdjęcie: GNDM
Jeszcze dwa słowa na temat grzywny (marki) pieniężnej. Tradycyjnie wynosiła ona 60 szelągów. Jeśli jednak w obiegu pozostawały „dobre” i „złe” szelągi, również grzywny mogły być „dobre” albo „złe”. Ich wzajemna relacja była oczywiście analogiczna do relacji szelągów i wynosiła 2:1.
W konsekwencji reformy Michała Küchmeistra szeląg krzyżacki znów stał się monetą solidną i godną zaufania. Poprawa jakości monet zakonnych okazała się jednak krótkotrwała. Zawartość srebra w szelągach bitych pod rządami jego następców z biegiem czasu znów zaczęła maleć.
***
Literatura:
M. Gumowski: Mennica gdańska, Gdańsk 1990
R. Kiersnowski: Pradzieje grosza, Warszawa 1975
E. Kopicki: Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych, Warszawa 1995
D. Marzęta: Varia numizmatyczne, Lublin 2016
D. Miehle: Monety zakonu krzyżackiego. Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1998
B. Paszkiewicz: Brakteaty – pieniądz średniowiecznych Prus, Wrocław 2009
B. Paszkiewicz: Wojna trzynastoletnia w mennictwie polskim i pruskim, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie 2017, nr 1
F. A. Voßberg: Geschichte der preußischen Münzen und Siegel von frühester Zeit bis zum Ende der Herrschaft des Deutschen Ordens, Berlin 1843
Z. Żabiński: Systemy pieniężne na ziemiach polskich, Wrocław 1981
