Na swoim blogu „Zbierajmy monety” Jerzy Chałupski przedstawił bardzo czytelne rozróżnienie trzech pojęć numizmatycznych – typu, odmiany i wariantu monety – http://zbierajmymonety.blogspot.com/p/odmiany.html Typ monety jest tu określony przez emitenta, nominał i rok bicia. W ramach danego typu występują różne odmiany, które są wyodrębniane na podstawie herbów, znaków mennicy czy podskarbiego, szczegółów rysunku, napisów w legendzie monety itp. Z kolei w ramach danej odmiany występują warianty różniące się drobiazgami takimi jak kształt przerywników legendy.
Mimo iż jest to schemat bardzo przejrzysty, wprowadziłbym tu pewną drobną korektę i rozszerzyłbym pojęcie typu monety. Ponadto wydaje się uzasadnione rozbicie kategorii „odmiany” na dwie części: „odmiany podstawowe” (te ważniejsze) oraz „odmiany zwykłe”.
I. Typ
Odnoszę wrażenie, że data i mennica to wyróżniki tej samej rangi. Świadczą o tym np. różne katalogi: jedne ułożone wg daty, inne wg mennicy. Tak więc obok elementów takich jak nominał, emitent oraz rok emisji należałoby wprowadzić dodatkowy wyróżnik – mennicę.
II. Odmiana
1. Odmiana podstawowa
W obszarze danego typu monety można wyróżnić odmiany podstawowe. Określałyby je następujące elementy: schemat ikonograficzny monety (tzn. jakie znajdują się tam elementy przekazujące informacje – herby, znaki mennicze, inicjały, data, monogram królewski, portret – i gdzie są umieszczone) oraz napisy będące nośnikami różnych informacji (nie chodzi tu o różne skróty tego samego napisu).
Przykład dwóch odmian podstawowych różniących się schematem ikonograficznym: szelągi koronne bite w Poznaniu A.D. 1597.
1.Szeląg koronny Zygmunt Waza, Poznań 1597
2.Szeląg koronny Zygmunt Waza, Poznań 1597
Ten sam nominał, emitent, rok, mennica, a więc jest to ten sam typ monety. Szelągi te należą jednak do dwóch różnych odmian podstawowych. Występują tam bowiem różne elementy (dokładne opisy monet – na końcu wpisu), a powtarzające się elementy są w różny sposób rozmieszczone (np. Lewart na pierwszej monecie na rewersie u dołu, na drugiej – na awersie u góry).
Teraz przykład mniej ewidentny: dwa szelągi z roku 1663 bite w Oliwie.
3. Szeląg litewski Jan Kazimierz, Oliwa 1663
4. Szeląg litewski Jan Kazimierz, Oliwa 1663 (bez Snopka)
W tym przypadku różnica wydaje się minimalna – brak Snopka pod Pogonią na drugiej monecie. Mimo to należałoby zaliczyć te monety do dwóch różnych odmian podstawowych. Inny jest bowiem płynący z nich przekaz informacyjny. Podobnie należy potraktować dwa szelągi litewskie z 1661 roku, z których na jednym umieszczono omyłkowo pod Pogonią herb Ślepowron zamiast herbu Korwin. Albo dwa szelągi koronne z Olkusza z 1591 roku, z których na jednym (słynny SOLIDVS-SOLIDVS) omyłkowo w napisach otokowych nie wpisano imienia królewskiego. Pomyłka pomyłką ale pewien fakt zaistniał: monety noszą różny przekaz informacyjny.
2. Odmiana zwykła
W danej odmianie podstawowej można wyodrębnić różne odmiany zwykłe (te mniej ważne). Cechy wyróżniające odmiany zwykłe w ramach jednej odmiany podstawowej to: odmienności w rysunku portretu, monogramu królewskiego czy herbów, niewielkie różnice w umiejscowieniu na monecie poszczególnych elementów, różnice w napisach legendy (różne skróty tego samego napisu), pomyłki w cyfrach daty, różnice w liternictwie. Poniżej przykład rozróżnienia na odmiany zwykłe ze względu na różnice w rysunku portretu królewskiego.
5. Szeląg litewski Jan Kazimierz, Ujazdów 1660
6. Szeląg litewski Jan Kazimierz, Ujazdów 1660
Być może dziwi niektórych tak niska ranga napisów na monecie. Miejmy jednak świadomość, że napis „REG PO M D LI” przekazuje dokładnie te same informacje co „R POL M D L”. Jak pisał ponad sto lat temu Walery Kostrzębski, w nowożytnej mennicy przy produkcji stempla pracowało kilka osób. Medalierzy nabijali „zwykle części najgłówniejsze, wymagające wyrobionej wprawy, jak np. popiersie, inne zaś części oddawali do nabicia swym pomocnikom, a legendy jako najłatwiejsze uczniom (…) Medalier, o ile mógł, zwracał uwagę by główniejsze znaki na stemplu były właściwie nabite, lecz już legendy nie były tak ściśle obserwowane.” (W. Kostrzębski: Mennictwo w Polsce, (w:) Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne 1897). Jak widzimy już wówczas napisy miały mniejszą rangę niż portrety czy herby.
III. Wariant
Na koniec, w ramach odmiany zwykłej można analizować warianty monety. Podstawą rozróżnienia są tu szczególiki – przerywniki w legendzie, drobne różnice w rysunku poszczególnych elementów, jednym słowem drobiazgi. Ale uwaga – ten sam szczególik na jednej monecie może być jedynie przerywnikiem legendy, na innej natomiast istotnym znakiem menniczym. Exemplum: trójlistki. Często są to jedynie przerywniki legendy, jednakże pod koniec XVI stulecia trójlistków jako swojego znaku używał słynny rytownik Piotr Platyna. I w tym przypadku ich występowanie lub ich brak decyduje o przynależności monety do konkretnej odmiany podstawowej.
***
Opisy monet:
1.Szeląg koronny Zygmunt Waza, Poznań 1597
A: Dwie tarcze z herbami Polski i Litwy, nad nimi korona. Poniżej Snopek – herb Wazów. Napis w otoku: SIG 3 D G R P M D L 97 (Zygmunt III z Bożej łaski król Polski wielki książę litewski 1597).
R: Ukoronowany monogram królewski „S”(igismundus), po bokach inicjały „IF” Jana Firleja, podskarbiego wielkiego koronnego (1590-1609). U dołu Lewart – herb podskarbiego. Napis w otoku: SOLIDVS RE POLO (szeląg Królestwa Polskiego).
Moneta srebrna; średnica 18 mm; waga 1,10 g; mennica Poznań
Kop. 2007 – 91, R2
2.Szeląg koronny Zygmunt Waza, Poznań 1597
A: Dwie tarcze z herbami Polski i Litwy, nad nimi Lewart – herb podskarbiego wielkiego koronnego Jana Firleja (1590-1609), po bokach jego inicjały I F. Poniżej róża – znak Hermana Rüdigera, zarządcy mennicy bydgoskiej (1594-1601), wschowskiej i poznańskiej (1595-1601) oraz dzierżawcy mennicy krakowskiej (1598). Po bokach róży jego inicjały H R. Napis w otoku: SIGIS III D G REX PO M D L (Zygmunt III z Bożej łaski król Polski wielki książę litewski).
R: Ukoronowany monogram królewski „S”(igismundus), na nim Snopek, herb Wazów. Napis w otoku: SOLI REG POLO 97 (szeląg Królestwa Polskiego /15/97). U dołu gałązka z jagodami – znak Jana Dittmara, dzierżawcy mennicy poznańskiej (1595-1598) i wschowskiej (1597-1601).
Moneta srebrna; średnica ok. 19 mm; waga 1,13 g; mennica Poznań
Kop. 2007 – 95, R4
3. Szeląg litewski Jan Kazimierz, Oliwa 1663
A: Uwieńczona głowa króla, pod nią litery: GFH (Jerzy Fryderyk Horn – zarządca mennic w Kownie, Malborku i Oliwie). Napis w otoku: IOAN CAS REX (Jan Kazimierz król).
R: Herb Litwy – Pogoń, nad nim mitra wielkoksiążęca, poniżej Snopek, herb rodowy Wazów, pod Snopkiem – Wieniawa wileńskiego biskupa Jerzego Białłozora, administratora skarbu litewskiego po śmierci podskarbiego Wincentego Gosiewskiego w latach 1662-1663. Napis w otoku: SOL MAG DVC LIT 1663 (szeląg Wielkiego Księstwa Litewskiego 1663).
Moneta miedziana; średnica 16 mm; waga 1,20 g; mennica Oliwa
4. Szeląg litewski Jan Kazimierz, Oliwa 1663 (bez Snopka)
A: Uwieńczona głowa króla, pod nią litery: GFH (Jerzy Fryderyk Horn – zarządca mennic w Kownie, Malborku i Oliwie). Napis w otoku: IOAN CAS REX (Jan Kazimierz król).
R: Herb Litwy – Pogoń, nad nim mitra wielkoksiążęca, poniżej Wieniawa wileńskiego biskupa JerzegoBiałłozora, administratora skarbu litewskiego po śmierci podskarbiego Wincentego Gosiewskiego w latach 1662-1663. Napis w otoku: SOLI MAG DVC LIT 1663 (szeląg Wielkiego Księstwa Litewskiego 1663).
Moneta miedziana; średnica ok. 15,5 mm; waga 1,06 g; mennica Oliwa
5. Szeląg litewski Jan Kazimierz, Ujazdów 1660
A: Portret króla w wieńcu (mała głowa), pod nim litery: TLB (Tytus Liwiusz Boratini – dzierżawca mennic szelągowych). Napis w otoku: IOAN CAS REX (Jan Kazimierz król).
R: Herb Litwy – Pogoń, nad nim mitra wielkoksiążęca. Poniżej Korwin, herb własny Adama Sakowicza, który w latach 1659-1662 zastępował w obowiązkach znajdującego się w niewoli moskiewskiej podskarbiego wielkiego litewskiego Wincentego Aleksandra Gosiewskiego. Napis w otoku: SOLI MAG DVC LIT 1660 (szeląg Wielkiego Księstwa Litewskiego 1660).
Moneta miedziana; średnica ok. 15,5 mm; waga 1,39 g; mennica Ujazdów
6. Szeląg litewski Jan Kazimierz, Ujazdów 1660
A: Portret króla w wieńcu (duża głowa), pod nim litery: TLB (Tytus Liwiusz Boratini – dzierżawca mennic szelągowych). Napis w otoku: IOAN CAS REX (Jan Kazimierz król).
R: Herb Litwy – Pogoń, nad nim mitra wielkoksiążęca. Poniżej Korwin, herb własny Adama Sakowicza, który w latach 1659-1662 zastępował w obowiązkach znajdującego się w niewoli moskiewskiej podskarbiego wielkiego litewskiego Wincentego Aleksandra Gosiewskiego. Napis w otoku: SOLI MAG DVC LIT 1660 (szeląg Wielkiego Księstwa Litewskiego 1660).
Moneta miedziana; średnica 15 mm; waga 1,12 g; mennica Ujazdów