W roku 1652 mennicę litewską opuściła moneta o spornym nominale. W literaturze przedmiotu można wyczytać różne nazwy: dwudenar, dwupieniądz, ćwierćgrosz, halerz (!), szeląg. Aby sprawę rozwikłać zacznijmy od czasów sprzed unii lubelskiej.
Zanim na mocy postanowień unii lubelskiej (1569) Polska i Litwa stały się Rzeczpospolitą Obojga Narodów, w obydwu państwach funkcjonowały różne systemy monetarne. Przykładowo, grosze litewskie pod względem zawartości srebra były lepsze od koronnych. Stosunek groszy litewskich do polskich był jak 5 : 4, a więc grosz litewski stanowił 125% wartości grosza polskiego. Wprowadzenie jednolitego systemu monetarnego nastąpiło za panowania Stefana Batorego. Podział na monety koronne i litewskie istniał co prawda nadal, lecz świadczyły o nim jedynie napisy oraz ikonografia monet. Jednocześnie zrównane zostały stopy mennicze i poszczególne gatunki monet w Polsce i na Litwie. Grosz litewski stał się równy polskiemu.
Mimo to na Litwie stale obecna była skłonność do menniczej niezależności. Ciekawy przykład tej skłonności pochodzi z okresu panowania Zygmunta III Wazy. W roku 1606 zaczęły wychodzić z mennicy wileńskiej dwudenary. Był to nominał bardzo charakterystyczny dla mennictwa litewskiego, bity w znacznych ilościach za panowania Zygmunta Augusta. Otóż bicia dwudenarów nie przewidywała ani ordynacja mennicza Stefana Batorego z roku 1580, ani uchwała komisji warszawskiej z 1604 roku. Tak więc emisja dwudenarów w czasach Zygmunta III nie miała żadnych podstaw prawnych. Była swojego rodzaju samowolką. Ich stopę menniczą oraz zawartość srebra można było co najwyżej wydedukować z informacji o stopie menniczej innych nominałów.
Dwudenar litewski Zygmunt August, Wilno 1570
***
Uchwała komisji menniczej z roku 1650 wprowadziła daleko idące zmiany w systemie monetarnym Rzeczypospolitej. Stopę menniczą talarów zrównano ze stopą cesarską, zaś niższe nominały srebrne miały proporcjonalną zawartość srebra (pomniejszoną o koszt bicia). Grosz np. miał wartość 1/90 talara i proporcjonalnie zawierał 1/90 wielkości srebra w talarze. Z kolei wprowadzono po raz pierwszy w Polsce miedzianego szeląga. Kurs szeląga został zmieniony z dotychczasowej 1/3 części grosza, na 1/4 grosza. Stosunek szeląga do talara wynosił więc 1 : 360 (90 x 4).
Szeląg koronny Jan Kazimierz, Wschowa 1650
A: Ukoronowany monogram królewski: ICR (Jan Kazimierz król). Po bokach ornamenty roślinne, poniżej Snopek – herb rodowy Wazów.
R: Napis w czterech rzędach: SOLID REGNI POLONI 1650 (szeląg Królestwa Polskiego 1650). Pomiędzy cyframi daty herb Wieniawa podskarbiego wielkiego koronnego Bogusława Leszczyńskiego (1650-1659).
Moneta miedziana; śr. 22 mm; waga 2,29 g; mennica Wschowa; Kop. 1539, R3; Kam., Kur. 10, R2
Jak pisał Z. Żabiński: „ordynacja mennicza z dnia 16 V 1650 r. (…) byłaby znakomita na ówczesne czasy, gdyby była zaprowadzona równocześnie we wszystkich krajach sąsiednich” („Systemy pieniężne na ziemiach polskich”, s. 120). W praktyce, polskie monety bite z dobrego srebra byłyby ściągane z rynku i przetapiane na monety obce podłej próby. Poza tym nie przyjęły się wprowadzone w 1650 roku kursy poszczególnych nominałów. Zmiany okazały się niezbędne.
Tymczasem w roku 1652, po kilkudziesięcioletniej przerwie na krótko (do roku 1653) wznowiła pracę mennica wileńska. Przedstawiciele Litwy nie brali udziału w pracach komisji warszawskiej. Uznano więc, że akt komisji menniczej z 16 maja 1650 roku – o którym wiadomo już było iż jest bardzo niedoskonały – na Litwie nie ma zastosowania.
Podskarbim litewskim był wówczas Gedeon Michał Tryzna herbu Gozdawa. Podejmując decyzje o stopie menniczej bitych w Wilnie nominałów kierował się on przede wszystkim realiami rynku menniczego zdominowanego przez szelągi ryskie i inflanckie bite z lichego srebra pod imieniem królowej Krystyny. Jednocześnie utrzymany został stosunek poszczególnych nominałów do talara. Mennicę wileńską w latach 1652-1653 opuściły szóstaki, trojaki, półtoraki, grosze i szelągi. Na części z tych nominałów została zaznaczona – przy pomocy określonej liczby – ich relacja do talara. I tak, na szóstakach była to liczba 15, na trojakach – 30, na półtorakach – 60, na groszach – 90, na szelągach – 360. Oprócz tego były emitowane także monety bez tego typu oznaczeń.
Szelągi litewskie z roku 1652 bito (tłoczono) ze srebra niskiej próby w dwóch odmianach podstawowych. Jedna, beznapisowa, z monogramem królewskim i datą po bokach na awersie, oraz z Pogonią litewską, herbem podskarbiego oraz wspomnianym wyżej oznaczeniem „360” na rewersie. Druga odmiana podstawowa zawierała napisy otokowe, nie posiadała natomiast oznaczenia „360”. Z roku 1653 pochodzi tylko jedna odmiana podstawowa – z napisami otokowymi, bez oznaczenia „360”.
Szeląg litewski Jan Kazimierz, Wilno 1652
A: Ukoronowany monogram królewski „ICR”. Po bokach końcówka daty (16)52.
R: Herb Litwy – Pogoń. Poniżej Gozdawa – herb Gedeona Michała Tryzny, podskarbiego wielkiego litewskiego. Pod herbem liczba 360 – trzysta sześćdziesiąta część talara.
Moneta srebrna; średnica 14 mm; waga 0,38 g; mennica Wilno; Kop. 3578, R5; Kam., Kur. 729, R5
Szeląg litewski Jan Kazimierz, Wilno 1652
A: Ukoronowany monogram królewski: ICR (Jan Kazimierz król). Po bokach monogramu końcówka daty: (16)52. Napis w otoku: IOA CAS D G R POL L (Jan Kazimierz z Bożej łaski król Polski i Litwy).
R: Herb Litwy – Pogoń, nad nim mitra wielkoksiążęca. Poniżej (w otoku) Gozdawa – herb Gedeona Michała Tryzny, podskarbiego wielkiego litewskiego w latach 1644-1652. Napis w otoku: SOLIDVS M DVC LIT (szeląg wielkiego księstwa litewskiego).
Moneta srebrna; średnica 16,5 mm; waga 0,63 g; mennica Wilno; Kop. 3579, R2; Kam., Kur. 739
Jak łatwo policzyć, szelągi litewskie o wartości 1/360 talara odpowiadały szerokim miedzianym szelągom, dla których ordynacja z 1650 roku również przewidywała wartość 1/360 talara, czyli ¼ grosza. I jedne i drugie można więc nazwać ćwierćgroszami.
Jednocześnie szelągi „360” pod względem rysunku wyraźnie nawiązywały do litewskich dwudenarów. Ile warte były litewskie dwudenary? Tradycyjnie na polski grosz przypadało 18 denarów polskich. Z kolei na grosz litewski – 10 denarów litewskich. (Z tego powodu zamiast nazwy „denar” w literaturze jest używany niekiedy termin „pieniądz” litewski.) Wartości polskiego grosza – będącego, jak pamiętamy, w stosunku do grosza litewskiego w relacji 4 : 5 – odpowiadało więc 8 denarów litewskich. Ile denarów litewskich przypadało więc na ćwiartkę grosza? Dwa. Tradycyjny dwudenar litewski odpowiadał więc polskiemu ćwierćgroszowi, czyli zgodnie z ordynacją z 1650 roku – szelągowi.
B. Paszkiewicz nie wykluczał intencjonalnej próby zrównania przez komisję warszawską w roku 1650 polskiego szeląga z tradycyjnym dwudenarem (dwupieniądzem) litewskim („Podobna jest moneta…”, s. 119).
***
Jak widzimy niemal wszystkie określenia spornego nominału litewskiego z roku 1652 (szeląg, dwudenar, dwupieniądz, ćwierćgrosz) mają swoje uzasadnienie. Uwaga ta nie dotyczy jedynie określenia „halerz”. Nominał ten nie występował ani w polskim, ani w litewskim systemie monetarnym. Jego użycie przez dawniejszych autorów jest chyba wyrazem ich bezradności wobec dziwacznej monety litewskiej.