W roku 2018 zbiegło się kilka ważnych i okrągłych rocznic. Najważniejsza to oczywiście setna rocznica odzyskania niepodległości przez Polskę. Setną rocznicę swoich narodzin obchodził również Katolicki Uniwersytet Lubelski, a także Biblioteka Uniwersytecka KUL. Wystawa „Ex Thesauro. Ze skarbca Biblioteki Uniwersyteckiej KUL” stanowiła zwieńczenie uroczystości związanych z obchodami tej ostatniej rocznicy.
Księgozbiór Biblioteki zaczęto gromadzić wiosną 1918 roku, jeszcze przed rozpoczęciem pierwszego roku akademickiego. Jak można wyczytać w folderze towarzyszącym wystawie: „(księgozbiór) stopniowo powiększał się i bogacił głównie dzięki hojności darczyńców i przyjaciół Biblioteki. Przez kolejne lata stał się nie tylko pełnym źródeł i opracowań warsztatem pracy dla naukowców i studentów, ale także unikatowym zbiorem bezcennych dokumentów o wybitnym dla kultury polskiej znaczeniu”. Obecnie Biblioteka Uniwersytecka KUL jest jedną z najbogatszych w Polsce.
Eksponaty prezentowane na wystawie pochodziły z działu „zasoby specjalne”, gdzie znajdują się największe rarytasy Biblioteki. W BU KUL „zasoby specjalne” dzielą się na:
- Rękopisy (7 576 egz.)
- Starodruki (51 264 egz.)
- Zbiory graficzne (15 652 egz.)
- Zbiory kartograficzne (11 289 egz.)
- Zbiory muzyczne (10 293 egz.)
Wystawę można było zwiedzać w dniach 12-21 grudnia 2018. Istotnym elementem wystawy „Ex Thesauro. Ze skarbca Biblioteki Uniwersyteckiej KUL” były wyczerpujące opisy poszczególnych eksponatów. Poniżej kilka zdjęć najbardziej spektakularnych obiektów (które zwykle zalegają w magazynach zamkniętych na trzy spusty).
Dekret Gracjana. Na temat tego najwybitniejszego zabytku znajdującego się w zbiorach BU KUL nieco więcej będzie można przeczytać pod koniec dzisiejszego wpisu.
Atlasy i mapy z XVI i XVII w.
***
Spośród eksponatów zaprezentowanych na wystawie „Ex Thesauro. Ze skarbca Biblioteki Uniwersyteckiej KUL” najcenniejszy jest Dekret Gracjana. Parę lat temu poświęciłem mu jeden z rozdziałów książki „Skarby Lublina”. Poniżej kilka fragmentów przybliżających nieco najwybitniejszy zabytek znajdujący się w zbiorach Biblioteki.
***
„Relacje między władzą duchowną i świecką”, miniatura rozpoczynająca tekst części pierwszej „Dekretu Gracjana”; Po lewej stronie, w czerwonym płaszczu siedzi papież, po prawej, z mieczem sprawiedliwości – król Francji. Siedzą na równorzędnych tronach otoczeni przez biskupów i kardynałów w czerwonych kardynalskich kapeluszach (papież) oraz rycerzy (król). Papież upomina króla. Ten przyjmuje nauczanie, o czym świadczy gest otwartej dłoni. (Zdjęcie: Biblioteka Uniwersytecka KUL)
1. Dar hrabiego Moszyńskiego
Kilka miesięcy przed śmiercią, w roku 1923, hrabia Jerzy Moszyński w akcie darowizny przekazał bibliotece Uniwersytetu Lubelskiego (późniejszego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego) arcybogaty księgozbiór gromadzony przez ród Moszyńskich od kilku pokoleń. W księgozbiorze hrabiego znajdowały się takie perły jak archiwum generała Prądzyńskiego z okresu powstania listopadowego, dokumenty Fryderyka Moszyńskiego (twórcy biblioteki Moszyńskich), marszałka wielkiego koronnego z ostatnich lat przed trzecim rozbiorem, pisany gotycką kursywą traktat teologiczny z 1385 roku, czy też roczniki prasy polskiej z końca XVIII i początku XIX wieku. Wszystkie te cymelia przyćmiewa tzw. Dekret Gracjana – jeden z najcenniejszych manuskryptów w Polsce i w Europie.
2. Kilka pojęć
Zanim zaczniemy zajmować się Dekretem Gracjana warto wyjaśnić kilka pojęć związanych ze starymi księgami. Manuskrypt jest to księga napisana ręcznie (manus – ręka, scribtus – napisany). Rękopisy królowały do końca średniowiecza. Wynalezienie druku przez Gutenberga w połowie XV wieku spowodowało iż manuskrypty powoli zaczęły być wypierane przez księgi drukowane. Najstarsze z nich to inkunabuły. Przyjmuje się iż pojęcie inkunabuły odnosi się do ksiąg drukowanych do roku 1500. Młodsze – od 1501 do 1800 (wg K. Estreichera) – nazywa się starodrukami.
Dekret Gracjana jest manuskryptem pisanym na pergaminie – głównym materiale pisarskim w średniowieczu. Był on wytwarzany ze skór cielęcych, owczych i kozich, które poddawano specjalnej obróbce. Istniała również ekskluzywna, niezwykle cienka i delikatna odmiana pergaminu – welin. Wyrabiano go ze skórek płodów (lub świeżo urodzonych) jagniąt. Pergamin to najdoskonalszy materiał wykorzystywany do malarstwa książkowego. Był najtrwalszy z dotychczas wynalezionych, a jednocześnie gładki, delikatny i jaśniejszy od papirusu. Wynaleziony został na przełomie III i II w. p.n.e. Dominującym materiałem pisarskim stał się jednak dopiero na początku średniowiecza (ok. V, VI w.), gdy pergaminowe księgi przybrały postać kodeksów. Popularność zaczął stopniowo tracić w XV w., gdy wynaleziono druk i gdy okazało się, że przy zastosowaniu nowej metody produkcji książek więcej zalet ma papier.
Kodeks to jedna z form książki. Tworzy go zbiór kartek złączonych z jednej strony grzbietem. Powstał w II stuleciu po Chrystusie i przez kilka wieków musiał walczyć o palmę pierwszeństwa z papirusowym zwojem. Wygrał u progu średniowiecza, choć np. kancelaria papieska używała papirusowych zwojów aż do X wieku. Obecnie kodeks jest najpopularniejszą formą książki. Inne formy – obok kodeksu i zwoju – to np. leporello (składana harmonijka), książka mówiona (np. na płycie) czy też książka elektroniczna przeznaczona do odczytania przy pomocy odpowiedniego oprogramowania.
3. Lubelski „Dekret Gracjana”
Pełny tytuł tzw. Dekretu Gracjana brzmi: Concordia discordantium canonum (Harmonia niezgodnych kanonów). Jest to powstałe w XII wieku fundamentalne i przełomowe dzieło z zakresu kanonistyki. Było używane w średniowieczu jako podręcznik prawa kanonicznego. Obecnie na świecie zachowało się około 600 rękopisów Dekretu Gracjana (w Polsce – 8). Już z tego powodu lubelski, zachowany w doskonałym stanie egzemplarz jest zabytkiem bezcennym. Ze względu na bogate, najwyższej jakości zdobienia artystyczne jest również wybitnym dziełem sztuki, jednym z najwspanialszych z owej sześćsetki.
Lubelska księga Dekretu Gracjana ma oczywiście formę kodeksu. Składa się z 308 jednostronnie zapisanych, pergaminowych kart o rozmiarach 47 x 27,5 cm. Ostatnią stronę przymocowano do tylnej okładki jako wklejkę. Dzieło jest oprawione w cielęcą skórę z ornamentami linearnymi i roślinnym, ma mosiężne okucia. Powstało pod koniec XIII wieku. Świadczy o tym rodzaj zastosowanego pisma – tzw. średnie pismo kodeksowe stosowane w tym okresie do pisania podręczników i dzieł naukowych. Zawartość lubelskiej księgi jest następująca:
- Dekret Gracjana (ok. 1140 rok)
- Glossa Ordinaria – umieszczony na marginesach komentarz do dzieła Gracjana autorstwa Johannesa Teutonicusa z początku XIII wieku (tuż po IV soborze laterańskim)
- Zdobienia artystyczne (iluminacje) – miniatury, bordiury, drolerie, inicjały (koniec XIII wieku)
Kodeks zawiera 38 miniatur figuralnych. Jedna miniatura znajduje się na początku części pierwszej, jedna – na początku części trzeciej, zaś 36 pozostałych umieszczono w części drugiej – na początku każdej z opowieści obrazujących rozpatrywany problem prawny (tzw. Causa). „Styl miniatur utrzymany jest w manierze rysunkowej, charakterystycznej dla warsztatów paryskich drugiej połowy XIII w. i początku XIV w. Postacie o smukłych proporcjach zwykle wygięte są w charakterystyczny kształt gotyckiej litery S. Rysunek jest dość swobodny, modelowany kreską (uzupełnianą jedynie barwą) na płaskim ornamentalnym tle. Miniatury te świadczą o wysokiej klasie artystycznej mistrzów wykonujących kodeks” (A. Adamczuk, 2003).
Każda z miniatur została umieszczona w prostokątnym polu obwiedzionym ozdobną bordiurą, czyli pasem dekoracyjnym z ornamentów i niekiedy elementów roślinnych.
Istotną rolę w średniowiecznych tekstach odgrywały inicjały. Były to początkowe litery niektórych wyrazów odznaczające się od innych liter większym rozmiarem, innym kolorem, ozdobnym wykonaniem. Podstawowym zadaniem inicjału było wprowadzenie do tekstu pewnego urozmaicenia, zapobiegającego znużeniu czytelnika. Czasami pięknie ozdobiony inicjał wykraczał poza swoją podstawową funkcję. Jego zadaniem stawało się wówczas ozdobienie i upiększenie rękopisu. Nabierał wówczas artystycznego wymiaru. Niektóre inicjały to prawdziwe arcydzieła.
Drolerie to w średniowiecznych rękopisach małe, zabawne scenki. Umieszczano je na marginesach, w inicjałach i wokół miniatur. Charakteryzowały się humorem, fantazją, groteskową deformacją, niekiedy stanowiły uszczypliwy albo ironiczny komentarz do tekstu lub miniatury. Scenki te odgrywały najczęściej zwierzęta, potwory, postacie z ciałami ludzi i głowami zwierząt (lub odwrotnie). Interesujące drolerie posiada lubelski Dekret Gracjana. Jedna z nich komentując historię niewiernej żony ukazuje ją i jej kochanka wychylających się spoza bordiury okalającej miniaturę. Zostali oni sportretowani pod postacią wężów. Inna z kolei droleria ukazuje małpę trzymającą berdysz (szeroki topór o zakrzywionym ostrzu i długim drzewcu). Jest to uszczypliwy komentarz do miniatury przedstawiającej uzbrojonych biskupów na koniach, biorących aktywny udział w krucjacie przeciw heretykom.
Wyjątkowość lubelskiego kodeksu polega m.in. na połączeniu zdobień na najwyższym poziomie artystycznym z dziełem prawniczym mającym przełomowe znaczenie w historii kultury. Przez całe średniowiecze i czasy nowożytne Dekret Gracjana był bowiem podstawowym podręcznikiem prawa kanonicznego. W roku 1852 wydano Corpus Iuris Canonici. Dekret wszedł do tego zbioru jako pierwsza część. „Niewiele dzieł wywarło tak bezpośredni, tak przełomowy i trwały wpływ, jak Decretum Gracjana. Jego autor otrzymał tytuł ojca nauki prawa kanonicznego” (Ch. Brookes, Warszawa 2001).
4. Gracjan i jego dzieło
Gracjan był zakonnikiem z klasztoru kamedułów św. Feliksa i św. Nabora w Bolonii. Urodził się na początku XII stulecia w Carraria-Ficulle koło Chiusi. Około roku 1140 napisał słynny Dekret. Zmarł około 1150 roku. To prawie wszystko, co o nim wiadomo.
W swoim dziele wykonał tytaniczną pracę. Zestawił i uporządkował olbrzymi zbiór tekstów prawnych, jaki nagromadził się w ciągu ponad tysiącletniej historii Kościoła. W Dekrecie obok Pisma Świętego zostały uwzględnione kanony soborów i synodów, dekretały papieży, pisma Ojców Kościoła, fragmenty ksiąg pokutnych i liturgicznych. Oprócz tego zostały wzięte pod uwagę elementy prawa rzymskiego, praw germańskich, konstytucje królów i cesarzy. Nie trzeba chyba dodawać, że zgromadzony przez Gracjana materiał prawny roił się od sprzeczności. Praca bolońskiego mnicha polegała na uporządkowaniu zebranych tekstów, usunięciu zachodzących między nimi rzeczywistych lub pozornych niezgodności oraz dołączeniu własnego komentarza. Harmonizowanie tak różnorodnego materiału zostało przeprowadzone przy użyciu metody scholastycznej – rozumowej analizie tekstów.
Dekret dzieli się na trzy części. Część pierwsza składa się ze 101 distinctiones. Są to zasady, które Gracjan starał się objaśnić i udowodnić wykorzystując do tego teksty źródłowe. Dzielą się one na rozdziały (kanony). Zagadnienia części pierwszej dotyczą następujących kwestii:
- zagadnienia wstępne (pojęcie i podział prawa kościelnego)
- różne zasady dotyczące duchownych (m.in. prawa, obowiązki, przeszkody i nieprawidłowości w święceniach)
- zasady dotyczące biskupów
- zasady regulujące sprawy materialne duchownych
- zasady regulujące relacje między władzą duchowną i świecką
Część druga zawiera 36 causae. Są to hipotetyczne sytuacje lub sprawy sądowe wymyślone przez Gracjana, które obrazowały szczegółowe problemy prawne. Po opisie każdej sprawy znajduje się zestaw pytań, które odwołując się do źródeł i autorytetów prowadzić mają do rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego. Zakres tematyczny części drugiej dotyczy:
- sądownictwa kościelnego
- postępowania sądowego
- kościelnego prawa majątkowego
- prawa zakonnego
- prawa małżeńskiego
- przepisy pokutne (prawdopodobnie stanowią późniejszy dodatek)
Część trzecia dzieli się na pięć distinctiones dotyczących Eucharystii, chrztu i bierzmowania, dni świętych, sakramentaliów oraz postu.
***
Książka jest jeszcze dostępna w naszym sklepie:
http://numizmatyka-lublin.pl/1527,pl_dariusz-marzeta-skarby-lublina-lublin-2014.html