Dziś trochę arytmetyki 😉

Nieocenionym źródłem inspiracji numizmatycznych jest forum TPZN. Parę lat temu rozwinęła się tam dyskusja dotycząca tymfów Jana Kazimierza. W trakcie wymiany poglądów pojawiły się rozbieżności co do realnej wartości tymfa liczonej w srebrnym groszu. Innymi słowy: ile groszy wart był tymf?

Optimus_Prime:

„Tymf wyrażony w groszach według ordynacji z 1659 to ok. 15,5 grosza.”

TomekP:

„Według ordynacji tak, jednak według relacji (nie pamiętam już czyich, być może wziąłem je z Kałkowskiego) realna zawartość srebra była na poziomie 12 groszy.”

Optimus_Prime:

„Nie bardzo rozumiem w relacji do czego to 12 gr. (do ceny samego srebra może). Wydaje mi się, że czytelniejsze jest odwoływanie się do obowiązującej ordynacji, gdzie szóstak = 6 gr., ort = 18 gr., a tymf = 15,5 gr.””[1]

Opinie autorytetów

Zanim odniesiemy się do przedstawionych wyżej opinii co do wartości tymfa, przyjrzyjmy się jeszcze jak problem ten był rozstrzygany przez różnych autorów zajmujących się mennictwem Jana Kazimierza. Zdaniem T. Kałkowskiego tymf wart był 12 groszy. „Od czasów króla Jana Olbrachta złoty polski liczy teoretycznie 30 groszy. Wybijemy więc złotówki z lichego srebra z podaną wartością 30 groszy, ale srebra będzie w nich za dwanaście groszy.”[2]

M. Gumowski w „Mennicy bydgoskiej” również stanął na stanowisku iż realna wartość tymfów to 12 groszy. „Złotówki bydgoskie, mające wartość zaledwie 12 groszy, ale przymusowe 30 gr., nosiły wprawdzie napis DAT PRETIUM SERVATA SALVS POTIORQUE METALLO EST, ale mimo to nie potrafiły wzbudzić zaufania.”[3]

Inny pogląd na realną wartość tymfa zaprezentował B. Paszkiewicz, którego zdaniem wynosiła ona 15 groszy i 1 szeląg. Jako podstawę do takiej konkluzji autor przyjął standard orta wg ordynacji z roku 1658. „Miały to być monety o nominale 30 groszy, zatem złotego polskiego, jednak o takiej zawartości srebra, że na grosz przypadałoby tylko 0,112 g czystego kruszcu, gdy w orcie bitym wg ordynacji z 1658 roku przypadało na grosz 0,219 g. Parytet kruszcowy złotówki miał zatem stanowić tylko 51% parytetu orta lub mówiąc prościej, trzydziestogroszowa moneta zawierać miała srebra za 15 groszy i 1 szeląg (cały czas liczone według orta, bo gdyby sięgnąć po talary, wyglądałoby to jeszcze mniej korzystnie.”[4]

***

Badanie realnej wartości tymfa liczonej w srebrnym groszu należy zacząć od analizy aktów prawnych, na podstawie których można obliczyć zawartość srebra w groszach Jana Kazimierza. Z kolei trzeba ustalić – również na podstawie aktów prawnych – zawartość srebra w tymfach. No i na koniec porównać te dwie wielkości.

Podstawa obliczeń – grosz 1650

 

Fot. PDA

Grosze koronne Jana Kazimierza bito na podstawie uchwały komisji sejmowej z roku 1650. „Dwojaki zaś y grosze (…) z Siedmiołukowey grzywny maią bydź bite, żeby dwie takowe grzywny in bonitale intrinseca korrespondowały iedney czternastołotowey: a tak wynidzie Groszow, sztuk trzysta dwadzieścia y cztery.”[5] Przekładając to na język bardziej zrozumiały, srebrny grosz próby siódmej miał ważyć 0,62 g i zawierać 0,27 g czystego srebra.

Zgodnie z kontraktem, który komisja lwowska zawarła z Andrzejem Tymfem dnia 4 marca 1663 roku, bite przez niego złotówki winny posiadać ósmą próbę i przy wadze 6,72 g zawierać 3,36 g czystego srebra[6]. Kontrakt z marca 1663 roku został oficjalnie potwierdzony w czerwcu – „publikacja nowej monety nastąpiła uniwersałem podskarbiego Krasińskiego z dnia 15 czerwca tegoż roku”[7].

Jeśli będziemy chcieli odnieść wartość tymfa do groszy bitych na podstawie uchwały komisji sejmowej z roku 1650, musimy wykonać następujące działanie arytmetyczne 3,36 : 0,27. Pierwsza wartość to zawartość czystego srebra w tymfie, druga – zawartość czystego srebra w groszu. Wynik 12,444… mówi nam jaka była wartość tymfa liczona w groszu z roku 1650.

Podstawa obliczeń – ort 1658

Fot. Marciniak D A

Czy jednak rzeczywiście podstawą naszych obliczeń powinien być standard grosza z roku 1650? Być może lepiej byłoby przyjąć perspektywę roku 1658 i – podobnie jak B. Paszkiewicz – odnieść realną wartość tymfa do grosza obrachunkowego wyliczonego z orta bitego wg ordynacji skarbowej z roku 1658. Jak pamiętamy, taki grosz obrachunkowy zawierał 0,22 g[8] czystego srebra. Aby obliczyć wartość tymfa liczoną w groszach obrachunkowych z roku 1658 należy podzielić wartość 3,36 g przez 0,22 g. Wynik tego działania arytmetycznego to 15,27.

Znowuż jednak pojawia się pytanie, czy obrachunkowy grosz z roku 1658 to najlepszy miernik realnej wartości tymfa. Poszukajmy punktu odniesienia jeszcze bliższego okresowi 1663-1666.

Podstawa obliczeń – szóstak 1660

Fot. SNMW

„W latach 1651-59 nie wybijano w Bydgoszczy szóstaków, a nowe ich emisje zaczęto bić dopiero w r. 1660, gdy dzierżawę mennicy objął Tomasz Tymf. W kontrakcie dzierżawnym nie była stopa mennicza dokładnie wyszczególniona, ale instrukcje pod tym względem otrzymał Tymf osobno od podskarbiego. Nie znamy ich dzisiaj, ale prawdopodobnie były takie same, jak podaje ordynacja z r. 1656, tj. żądały dla szóstaków 6-ej próby srebra i 53 sztuk z grzywny. Znaczy to, że każdy szóstak winien mieć normalnie 3,80 g wagi, a w tym 1,43 g czystego srebra (…) Na tej podstawie wybijał T. Tymf szóstaki w latach 1660-1662 (…) Trzeci okres szóstaków przypada na lata Andrzeja Tymfa 1663-67. W myśl jego kontraktu winny być bite te szóstaki na taką samą stopę jak poprzednie”[9]. W rzeczywistości szóstaki A. Tymfa miały stopę nieco niższą, ale w tym miejscu nie interesują nas oszustwa dzierżawcy, lecz podstawa prawna (kontrakt i instrukcje podskarbiego), które pomogłyby nam określić realną wartość tymfów odniesioną do groszy obrachunkowych wyliczonych z szóstaków bitych w latach 1660-1667.

Jeśli więc prawdziwe jest przypuszczenie M. Gumowskiego odnośnie instrukcji podskarbiego z roku 1660 iż była ona oparta na ordynacji z roku 1656 (a nic nie wskazuje, że miałoby być inaczej), szóstaki z lat 1660-1667 powinny zawierać 1,43 g czystego srebra. Ergo na grosz obrachunkowy przypadało 0,24 g czystego kruszcu (1,43 : 6).

Ile takich groszy przypadało więc na tymfa? Znów arytmetyka.

3,36 g : 0,24 g = 14

Odpowiedź na tytułowe pytanie jest więc następująca: realna wartość tymfa to 14 groszy.

_____________________________________________________________

[1] http://forum.tpzn.pl/index.php/topic,12238.30.html (Tak na marginesie: po pierwsze, chodzi tu zapewne o ordynację z roku 1658, po drugie, żadna ordynacja nie ustalała w ten sposób wzajemnej relacji wymienionych nominałów.)

[2] T. Kałkowski: Tysiąc lat monety polskiej, Kraków 1974, s. 264

[3] M. Gumowski: Mennica bydgoska, Toruń 1955, s. 206

[4] B. Paszkiewicz: Podobna jest moneta nasza do urodnej panny. Mała historia pieniądza polskiego, Warszawa 2012, s. 127

[5] Cyt. za I. Zagórski: Monety dawnej Polski. Teksty do tablic, Warszawa 1977, s. 161

[6] M. Gumowski: op. cit., s. 203, 204, 226; W. Kostrzębski: Niektóre wiadomości o mennicach koronnych za Jana Kazimierza, „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne” 1898, nr 2-3, s. 441

[7] M. Gumowski: op. cit., s. 204

[8] To i kolejne obliczenia – do drugiego miejsca po przecinku.

[9] M. Gumowski: op. cit., s. 220