Hyperpyron jest to złoty nominał wprowadzony w 1092 roku przez cesarza bizantyńskiego Aleksego I Komnena. Był on elementem reformy monetarnej, której cel stanowiło zastąpienie zdewaluowanych histamenonów. Hyperpyrony początkowo ważyły 4,45 g i były bite ze złota próby 21. Nominał ten emitowano do połowy XIV wieku.
W czasach Andronika II Paleologa (1283-1328) próba hyperpyronów była już znacznie niższa. Początkowo wynosiła 14 karatów, a potem spadła jeszcze niżej – do poziomu 12 karatów (a więc złoto stanowiło tu zaledwie 50% wagi monety). W czasie długiego panowania Andronika II pojawiły się dwa typy hyperpyronów reprezentujące ten sam schemat ikonograficzny z Matką Boską w murach Konstantynopola na awersie oraz z Chrystusem błogosławiącym dwóch cesarzy na rewersie. Cóż to za dwaj cesarze? Początkowo obok Andronika II (umieszczanego po lewej stronie Chrystusa) widniał syn i współcesarz władcy – Michał IX. Po śmierci Michała na rewersie złotych monet pojawił się jako współcesarz Andronika II jego wnuk – Andronik III.
***
Ostatnio pojawił się w handlu hyperpyron opisany przez sprzedającego jako moneta Andronika II i Michała IX (1295-1320). Przyznam, że moneta bardzo mi się spodobała. Późne hyperpyrony to z punktu widzenia rzemiosła menniczego totalna katastrofa. Nie chodzi tu o rozmyte i nieczytelne napisy, ale same wizerunki są niemal zawsze podwójnie wybite albo niedobite i z fatalnymi defektami. W tym przypadku mieliśmy do czynienia z monetą przyzwoicie wybitą, gdzie poszczególne postacie znajdowały się na swoim miejscu, a dodatkowo, część napisów była czytelna.
Fot. Mateusz Ruszkiewicz
Bardzo ważna w numizmatyce jest umiejętność kwestionowania zastanego stanu rzeczy, szukania uzasadnień najbardziej oczywistych faktów oraz zadawania pytań. Pierwsze pytanie jakie przyszło mi do głowy było następujące: dlaczego sprzedający opisał sprzedawanego hyperpyrona jako monetę Andronika II i Michała IX, a nie Andronika II i Andronika III. Podzieliłem się swoimi wątpliwościami w kilku miejscach: w grupach na fb oraz na Forum Ancient Coins. Z pomocą przyszedł mi Paweł Zawora Skabiczewski, który nakierował mnie na jedną z podstawowych pozycji w temacie mennictwa Bizancjum – „Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection” (w skrócie DOC), tom 1, część 1, s. 130-139. Z podpowiedzi oczywiście skorzystałem. I co się okazało:
Opis monet Andronika II w DOC potwierdził moje pierwotne wątpliwości. Istnieją dwie cechy odróżniające hyperpyrony Andronika II z synem Michałem IX od hyperpyronów Andronika II z wnukiem Andronikiem III.
Po pierwsze, Andronik III (umieszczony po prawej stronie) posiada rozdwojoną brodę. Na ładnie zachowanych egzemplarzach można go dość łatwo odróżnić od Michała IX (też po prawej stronie) z charakterystyczną zaokrągloną twarzą. Analizowany hyperpyron w kwestii brody współcesarza wydaje się jednoznacznie wskazywać na Andronika III.
Rewersy hyperpyronów Andronika II z Michałem IX (po lewej) i Andronikiem III (po prawej), fot. coins.labarum.info
Druga cecha odróżniająca to napisy lub ich fragmenty po bokach. W przypadku monet Andronika II z synem Michałem IX po lewej stronie powinno znaleźć się imię Andronika (lub jego fragment), po prawej zaś Michała (lub jego fragment). Z kolei w przypadku hyperpyronów Andronika II i Andronika III, po obydwu stronach monety powinno być umieszczone imię Andronik lub jego fragment. Na analizowanej monecie mamy po prawej stronie litery AN.
Wydaje się, że kwestia identyfikacji omawianej monety jest tu jednoznacznie rozstrzygnięta.
Andronik II Paleolog, cesarz bizantyński 1282-1328, hyperpyron nomisma, Konstantynopol
Av.: Matka Boska orantka (z uniesionymi w modlitwie rękami) w obrębie murów Konstantynopola. Rv.: Chrystus błogosławiący dwóch cesarzy (po bokach) – Andronika II oraz jego wnuka (współcesarza) Andronika III. Po bokach głowy Chrystusa litery (IC) – XC, poniżej po prawej stronie litery AN (początek imienia Andronika III) *
Średnica 20-22 mm; waga 2,96 g; Sommer 81.1; Sear 2461