O ile mennictwo brązowe Cesarstwa Bizantyńskiego zaczyna się od wielkiej reformy Anastazjusza, to początek mennictwa złotego Bizancjum należałoby przesunąć do początków IV wieku – do czasów Konstantyna Wielkiego. Można by sądzić, że złoto Bizancjum to przede wszystkim solidy i złote miseczki. Tak mi się kiedyś wydawało. Rzeczywistość jest znacznie bardziej skomplikowana i ciekawa.

Solid

Pierwotna nazwa solida to aureus solidus. Dopiero od V wieku przyjęła się nazwa solidus, czyli solid. Był to nominał wprowadzony przez Konstantyna Wielkiego w roku 309/310. Pierwsze solidy wyemitowano w mennicy w Trewirze. Czym różniły się one od wcześniejszych aureusów? Otóż były nieco lżejsze. Solidy bito wg standardu 72 monet z 1 funta czystego złota. Funt odpowiadał wówczas wadze 327,45 g. Waga solidów wynosiła więc 24 silikwy (silikwa to 0,189 g), czyli ok.  4,5 g.

Dla porównania, aureusy  od czasów reformy Dioklecjana z 294 roku stanowiły 1/60 funta, czyli ważyły ok. 5,4 g.

Solidy do X wieku były podstawową złotą monetą Bizancjum.

Przy omawianym temacie należy dodatkowo uwzględnić specyfikę lokalną. Przykładowo solidy z Kartaginy spełniały co prawda standard wagowy (72 monety z funta złota), wyglądały jednak zupełnie inaczej niż emisje konstantynopolitańskie czy antiocheńskie. Przy wadze ok. 4,5 g miały zaledwie 10-12 mm średnicy. Były więc znacznie grubsze od solidów z Konstantynopola (ok. 21 mm średnicy).

Solid, Zenon 474-491, Konstantynopol

Av.: Popiersie cesarza w zbroi, w hełmie z pióropuszem i w dwurzędowym diademie z pereł, w prawej ręce włócznia trzymana na ramieniu ukosem, w lewej ręce tarcza z motywem jeźdźca tratującego leżącego wroga. Napis w otoku: D N ZENO-PERP AVG. Rv.: Wiktoria (anioł) stojąca na wprost z głową w lewo, trzymająca w prawej dłoni długi krzyż, w polu gwiazda. Napis w otoku: VICTORI-A AVGGG Δ. U dołu w odcinku: CON OB.

Fot. WCN

Semis

W czasach panowania dynastii konstantyńskiej (od 309/310 r.) złote emisje obejmowały przede wszystkim solidy oraz ich wielokrotności, czyli medaliony (o których będzie jeszcze mowa poniżej). Pod koniec IV wieku pojawiły się z kolei systematyczne emisje frakcji solida: semisy (semissisy) o wartości ½ solida oraz tremisy (tremissisy) odpowiadające wartości 1/3 solida.

Semis, Justyn I 518-527, Konstantynopol

Av.: Popiersie cesarza w zbroi i w płaszczu w prawo, na głowie diadem. Napis w otoku: D N IVSTI – NVS P P AVG. Rv.: Wiktoria siedząca w prawo, trzymająca tarczę z napisem XXXX. W polu z lewej strony gwiazda, z prawej u dołu chrystogram. Napis w otoku: VICTORIA AVGGG. U dołu w odcinku: CON OB.

Fot. SNMW

Tremis – 1/3 solida

Tremis, Leon I 457-474, Konstantynopol

Av.: Popiersie cesarza w zbroi i w płaszczu w prawo, na głowie diadem. Napis w otoku: D N LEO PE – RPET AVG. Rv.: Wiktoria (anioł) stojąca na wprost, trzymająca w prawej dłoni wieniec, zaś w lewej dłoni cesarskie jabłko. W polu gwiazda. Napis w otoku: VICTORIA AVGVSTORVM. U dołu w odcinku: CON OB.

Fot. WCN

Półtremis

O ile semisy i tremisy były emitowane w dużych ilościach i – jako nominały – należą do popularnych, to półtremisy (półtremissisy), czyli monety o wartości 1/6 solida stanowią wielką rzadkość.

Półtremis, Fokas 602-610, Konstantynopol

Fot. forumancientcoins.com

Lekki solid

Solidy lekkie to monety o nieco niższym standardzie wagowym, wynoszącym 20, 22 lub 23 silikwy. Zasadniczo przyjmuje się, że były one przeznaczone na rynek zewnętrzny, używane zwłaszcza do handlu z plemionami germańskimi. Aby można było odróżnić je od normalnych solidów,  na monetach umieszczano specjalne oznaczenia:

• w odcinku: OBXX , BOXX, BOXX+, OB+gwiazdka
• w polu: gwiazdka na rewersie, gwiazdka na awersie i rewersie

Solid lekki (22 silikwy), Tyberiusz II Konstantyn 578-582, Antiochia

Fot. SNMW

Jeśli weźmiemy pod uwagę specyfikę lokalną to okaże się, że na Sycylii bito tylko takie solidy o zaniżonym standardzie: 3,8-3,9 g, czyli ok. 20 silikw. Nie była to więc wydzielona część złotych emisji, przeznaczona do handlu z plemionami germańskimi, lecz normalne monety obiegowe.

Histamenon nomisma

Był to nominał wprowadzony w drugiej połowie X wieku, za panowania Nicefora II Focasa (963-969). Histamenony ważyły – podobnie jak solidy – ok. 4,5 g. Bito je jednak ze złota niższej próby.

W okresie panowania Michała IV Paflagończyka (1034-1041) nominał ten przybrał charakterystyczny kształt miseczki – trachy (liczba mnoga – trachea).

Histamenon nomisma, Jan I Tzimiskes 969-976, Konstantynopol

Av.: Chrystus Pantokrator w nimbie krzyżowym, błogosławi prawą dłonią, w lewej Ewangelia. Napis w otoku: +IhS XIS ReX ReGNANTIhM (Jezus Chrystus król królów). Rv.: Matka Boska w nimbie (z prawej) błogosławi prawą dłonią cesarza trzymającego krzyż patriarchalny (z lewej). Nad głową Matki Boskiej – MΘ. U góry, nad głową cesarza – ręka Boga. Napis w otoku: + ΘEOTOC – BOhΘ’ IW DESP.

Fot. RDA

Histamenon nomisma (miseczka), Michał VII Dukas 1071-1078, Konstantynopol

Av.: Chrystus Pantokrator w nimbie krzyżowym, błogosławi prawą dłonią, w lewej Ewangelia, po bokach IC – XC. Rv.: Popiersie cesarza w koronie z krzyżem na wprost, w prawej dłoni labarum (główny sztandar wojskowy), w lewej – jabłko cesarskie. Napis w otoku: MIX – AHΛ  RACIΛ Ο Δ.

Fot. WCN

Tetarteron nomisma

Nominał ten znajdował się w obiegu równolegle z histamenonem. Posiadał jednak nieco niższą zawartość złota. O ile histamenony przeszły ewolucję od płaskiego krążka do miseczki, tetarterony przez cały czas pozostały płaskie.

Tetarteron nomisma, Konstantyn IX Monomachus, Konstantynopol

Fot. WCN

Hyperpyron

Hyperpyrony  wprowadzono w roku 1092 jako element reformy Aleksego I Komnena. Początkowo były bite ze złota próby 21 i ważyły 4,45 g. Zostały wprowadzone w celu zastąpienia zdewaluowanych histamenonów. Emitowano je do połowy XIV w. – do czasów panowania cesarza Jana Kantakuzena (1347-1352). Były to ostatnie złote monety Bizancjum.

Hyperpyron, Manuel I Komnen 1143-1180, Konstantynopol

Fot. WCN

Aureus

Co prawda standard solida, czyli monety bitej w liczbie 72 z funta złota, okazał się niezwykle trwały i wyparł standard aureusa (60 monet z funta). Nie oznaczało to jednak, że aureusy zupełnie zniknęły z numizmatycznego krajobrazu późnego Rzymu i Bizancjum. Bito je bowiem od czasu do czasu jako monety okolicznościowe.

Aureus (5,34 g), Anastazjusz 491-518, Konstantynopol

Fot. coins.labarum.info

Medaliony

Innym rodzajem okolicznościowych numizmatów były medaliony. Ich waga stanowiła wielokrotność solida.

Medalion – ok. 13,5 g (3 x 4,5 g), Konstantyn II 337-340, Tesalonika

Fot. https://www.doaks.org/newsletter/news-archives/2012/byzantine-coins-and-medallions