Planuję zebranie i opracowanie kilku artykułów numizmatycznych, które przydarzyło mi się opublikować w różnych czasopismach, a następnie wydanie ich w formie książkowej. Jeden z tych tekstów dotyczy mennictwa krzyżackiego i został zamieszczony jakiś czas temu w kwartalniku „Szkoła Nawigatorów”.

Poniżej krótki fragment tego artykułu, który jest próbą odpowiedzi na tytułowe pytanie.

Związek monety krzyżackiej z historią polskiego pieniądza ma charakter zarówno pośredni jak i bezpośredni. Pierwsze szelągi jakie pojawiły się na ziemiach polskich pochodziły właśnie z państwa zakonnego. Na nich wzorowane były szelągi polskie. Ponadto na ziemiach polskich zagarniętych przez krzyżaków moneta zakonna znalazła się w przymusowym obiegu. Powyższe aspekty obrazują pośredni związek monety krzyżackiej z polskim systemem monetarnym.

Istnieje jednak moment w historii stosunków polsko-krzyżackich, kiedy to szelągi krzyżackie bezpośrednio zostały włączone do historii polskiego pieniądza. 19 października 1466 roku w obecności legata papieskiego, w domu giełdy toruńskiej został podpisany akt kończący wojnę trzynastoletnią (1454-1466) – II pokój toruński. Państwo zakonne zostało wówczas ustanowione lennem Polski. System monetarny państwa zakonnego stał się więc jednym z elementów wieloczłonowego systemu monetarnego państwa polskiego. Istniał on równolegle obok systemu koronnego, podobnie jak system litewski (a w późniejszym okresie system pruski czy kurlandzki). W obydwu przypadkach były zresztą prowadzone intensywne zabiegi w celu przeprowadzenia unii monetarnej.

Przed wojna trzynastoletnią, w czasie wojny oraz po wojnie, wielkim mistrzem krzyżackim był Ludwik von Erlichshausen (1450-1467). Do roku 1454 szelągi z jego imieniem bite były w Toruniu. Są to monety pośrednio związane z historią polskiego pieniądza.

Na początku wojny większe miasta Prus – Toruń, Elbląg, Gdańsk – znalazły się w rękach Polaków. Pod kontrolą państwa zakonnego pozostały jedynie Malbork, Chojnice i Sztum. Pojawiła się konieczność otwarcia nowej mennicy – wojennej. Została ona zorganizowana na zamku malborskim i działała tam przez trzy lata. Bite tam szelągi posiadały charakterystyczną różę umieszczoną na awersie, na podłużnym ramieniu długiego krzyża, nad tarczą zakonną. Można by się zastanowić jak pod względem polityczno-prawnym należy traktować malborską produkcję menniczą Ludwika von Erlichshausena, czyli szelągi bite od momentu ogłoszenia aktu inkorporacji Prus do Polski przez Kazimierza Jagiellończyka (6 marca 1454) do czasu przeniesienia mennicy krzyżackiej do Królewca w roku 1456. Przy założeniu, że zgodnie z aktem inkorporacyjnym Malbork podobnie jak pozostałe miasta pruskie de jure należał wówczas do Królestwa Polskiego, monety bite tam przez krzyżaków trzeba chyba potraktować jako monety okupacyjne.

W roku 1456 rozpoczęto produkcję menniczą w Królewcu, gdzie bito szelągi z krótkim krzyżem na awersie i rewersie. Ze względu na identyczność stempli są one nie do odróżnienia od szelągów bitych po II pokoju toruńskim. Dokonując pewnego uproszczenia przyjmuje się więc, że monety te należą do szelągów lennych, choć w rzeczywistości tylko część z nich – te które wybito po podpisaniu II pokoju toruńskiego – to monety lenne.

Ustalając miejsce krzyżackich szelągów w polskiej numizmatyce mamy więc trzy grupy monet:

* szelągi pośrednio związane z Polską – bite do 6 marca 1454 roku
* szelągi okupacyjne – bite w Malborku od 1454 do 1457 roku
* szelągi lenne – bite od 19 października 1466 (w praktyce ze względu na niemożność odróżnienia stempli od roku 1456, czyli od czasu przeniesienia mennicy krzyżackiej do Królewca)

Pięciu kolejnych wielkich mistrzów biło więc w Królewcu szelągi lenne (oraz inne nominały). Byli to: Ludwik von Erlichshausen (wielki mistrz w latach 1450-1467), Henryk Reuss von Plauen (administrator w latach 1467-69; wielki mistrz w latach 1469-70), Henryk Reffle von Richtenberg (1470-77), Marcin Truchsess von Wetzhausen (1477-89) i Jan von Tiefen (1489-97).

Inne nominały (bez szelągów) bili ponadto Fryderyk saski oraz Albrecht Hohenzollern.

***

Szeląg okupacyjny krzyżacki, Malbork, Ludwik von Erlichshausen (1450-1467)

A: Tarcza wielkiego mistrza z długim krzyżem. Napis w otoku: MAGS LVDWICVS PRIM (mistrz Ludwik Pierwszy).
R: Tarcza zakonna z długim krzyżem, nad tarczą róża. Napis w otoku: MONETA DNORVM PRVC (moneta panów pruskich).
Moneta srebrna; średnica 20 mm; waga 1,41 g; mennica Malbork
Kop. 9031, R4

Szeląg lenny krzyżacki, Królewiec, Marcin Truchsess von Wetzhausen 1477-1489

A: Tarcza wielkiego mistrza z krzyżem. Napis w otoku: MAGIST MARTINV PRI (mistrz Marcin Pierwszy). U góry gwiazdka.
R: Tarcza zakonna z krzyżem. Napis w otoku: MONETA DNORVM PRV (moneta panów pruskich). U góry litera M
Moneta srebrna; średnica 19 mm; waga 1,10 g; mennica Królewiec
Kop. 9043