Dziś – ze sporym poślizgiem – następny fragment rozdziału książki „Varia numizmatyczne” dotyczącego reform monetarnych w Średniowieczu. Poprzednie części można przeczytać tu:

http://blognumizmatyczny.pl/2016/10/03/reformy-monetarne-w-sredniowieczu-reforma-karola-wielkiego/

oraz tu:

http://blognumizmatyczny.pl/2016/10/17/reformy-monetarne-w-sredniowieczu-xiii-wiek-floreny-i-dukaty/

***

Równolegle z reformą złotą przebiegała reforma groszowa. Znów zaczęło się w najlepiej rozwiniętej gospodarczo części Europy – w Italii. Po raz pierwszy potrzeba monety „grubej” została tu zrealizowana w roku 1162, kiedy to cesarz Fryderyk Barbarossa prowadzący właśnie wojnę z Mediolanem, nakazał wybijać srebrne monety o wadze 0,8 grama. Jakkolwiek nie była to imponująca liczba, to była ona dwukrotnie wyższa od wagi denarów mediolańskich. Pomysł Barbarossy podchwyciły również inne miasta Lombardii bijąc tzw. denary cesarskie.

Jeszcze dalej w tym kierunku poszła Genua rozpoczynając 10 lat później emisję srebrnych monet o wadze 1,5 grama, które czterokrotnie przekraczały wartość genueńskich denarów. Potem kilkakrotnie jeszcze zwiększano wagę srebrnych monet. Tą drogą poszły również inne miasta włoskie.

W poszczególnych miastach Italii pojawiła się sytuacja współistnienia dwóch rodzajów monet srebrnych małych denarków i większych monet srebrnych. Te drugie zaczęto nazywać denarii grossi („grossus” to po łacinie „gruby”). Niektóre miasta próbowały zachować stosunek miedzy denarem a denarii grossi jak 1 : 12. Te grubsze monety nazywano soldo lub soldino, czyli po prostu szeląg. Chyba najpiękniejsze soldino bite były w Wenecji. Jednostka obrachunkowa znana od czasów reformy Karola Wielkiego po raz pierwszy zamieniła się w realną monetę.

Wenecja, soldino, Andrea Contarini

Spośród srebrnych reform miast włoskich na szczególną uwagę zasługują działania Wenecji oraz Królestwa Sycylii. W Wenecji w roku 1202 rozpoczęto emisję matapanów – monet o wadze 2,18 grama bitych ze srebra próby 0,965. Standard ten był utrzymywany przez cały XIII wiek. Grosze weneckie jako pierwsze stały się międzynarodowym środkiem płatniczym na dużą skalę. Ich produkcja była nastawiona na wymianę ze Wschodem. Matapany dotarły na Bałkany, na Bliski Wschód i nad Morze Czarne. Wkrótce spotkały się z miejscowymi naśladownictwami  (zwłaszcza na Bałkanach).

W Królestwie Sycylii (obejmującym Sycylię oraz południową Italię z Neapolem) reformę przeprowadził Karol Andegaweński. Grosze Karola, tzw. gigliati (liliowate) ważyły prawie 4 gramy i w południowo-wschodniej części basenu Morza Śródziemnego stanowiły sporą konkurencję dla weneckich matapanów.

Królestwo Sycylii, gigliato, Karol Andegaweński

Mimo dużej popularności ani matapany, ani gigliati nie stały się wzorcem grosza dla Europy Zachodniej czy Środkowej. Rolę tę odegrały  grosze turońskie i grosze praskie.

***

Na początku XIII wieku we Francji funkcjonowały równolegle dwa systemy monetarne: paryski i turoński. Stosunek denara paryskiego do turońskiego był jak 4 do 5. Ludwik Święty przeprowadzając w roku 1266 wielką reformę monetarną oparł się na tym drugim. Jego słynne grosze nie dlatego nazywano turońskimi, że były bite w Tour lecz dlatego, że należały do systemu turońskiego.  Ważyły one 4,2 grama srebra wysokiej próby. Wkrótce stały się wzorcem dla Flandrii oraz innych państw niderlandzkich, dla zachodnich Niemiec  oraz w nieco mniejszym stopniu dla państw Półwyspu Iberyjskiego. Przez pewien czas rolę taką odgrywały również na Bliskim Wschodzie, dość szybko zostały jednak wyparte z tego obszaru przez gigliati.

Pod względem artystycznym grosze turońskie nie były tak udane jak floreny, dukaty, czy nieco późniejsze grosze praskie. Na awersie w polu znajdował się krzyż, wokół dwa otoki; w otoku wewnętrznym imię króla, na górze krzyż. W otoku zewnętrznym napis z użyciem bardzo rozbudowanego systemu skrótów: BNDICTV SIT NOmE DNI nRI DeI IhV XPI (BENEDICTUM SIT NOMEN DOMINI IESUS NAZARENUS REX IUDAEORUM DEI IN HOC VINCES XPI – Błogosławione niech będzie imię Pańskie Jezus Nazarejczyk Król Żydowski, w tym /znaku/ zwyciężysz – Chrystus). Na górze napisu otokowego krzyż. Na rewersie znajdował się uproszczony rysunek kasztelu turońskiego, wokół zaś napis: TVRONVS CIVIS (obywatel Tour). W otoku zewnętrznym 12 lilii będących odpowiednikiem wartości monety, 12 denarów.

Francja, grosz turoński, Filip IV Piękny

Filip IV Piękny – król Francji w latach 1285-1314

A: W polu krzyż, wokół dwa otoki. W otoku wewnętrznym napis: PhILIPPVS REX (Filip król), na górze krzyż. W otoku zewnętrznym: BNDICTV SIT NOmE DNI nRI DeI IhV XPI (BENEDICTUM SIT NOMEN DOMINI IESUS NAZARENUS REX IUDAEORUM DEI IN HOC VINCES XPI – Błogosławione niech będzie imię Pańskie Jezus Nazarejczyk Król Żydowski, w tym /znaku/ zwyciężysz – Chrystus). Na górze krzyż.

R: Kasztel turoński. Wokół napis: TVRONVS CIVIS (obywatel Tour). W otoku zewnętrznym 12 lilii będących odpowiednikiem wartości monety (12 denarów). 

Moneta srebrna, bita w latach 1290-1295

Średnica ok. 26 mm, waga ok. 3,94 g, mennica Tour

 

Pamiętamy iż od czasów reformy Karola Wielkiego 12 denarów odpowiadało wartości obrachunkowego solida. Po raz pierwszy fizycznie monety takie pojawiły się pod koniec XIII wieku w miastach włoskich. W przypadku grosza turońskiego widzimy, że mimo iż jego wartość wynosił 12 denarów nie był on nazywany solidem lecz groszem. Pojęcia solida obrachunkowego i realnie istniejącego zaczęły się wyraźnie „rozjeżdżać”.

***

Cały tekst „Reformy monetarne w Średniowieczu” znajduje się w książce „Varia numizmatyczne”:

http://numizmatyka-lublin.pl/1723,pl_dariusz-marzeta-varia-numizmatyczne-lublin-2016.html

Obok fragmentów wstawionych na blog mówiących o reformie Karola Wielkiego, florenach, dukatach i groszach turońskich w książce jest jeszcze mowa o reformach w Królestwie Czech, w Polsce oraz w Anglii.