W XVII wieku niewiele zabrakło by rządzone przez dynastię Ming Chiny stały się państwem chrześcijańskim. Próbował dokonać tego polski jezuita, Michał Boim. Niestety na horyzoncie pojawili się Mandżurowie. Dynastia Ming powoli zaczęła schodzić ze sceny historii. Władzę w Chinach na ponad dwa i pół wieku przejęła mandżurska dynastia Qing.

W latach 1644-1912 na tronie cesarskim zasiadało dziesięciu cesarzy z dynastii Qing. Byli to kolejno:

• Shi Zu (1644-1661)
• Sheng Zu (1662-1722)
• Shi Zong (1723-1735)
• Gao Zong (1736-1795)
• Ren Zong (1796-1820)
• Xuan Zong (1821-1850)
• Wen Zong (1851-1861)
• Mu Zong (1861-1874)
• De Zong (1875-1908)
• Pu Yi (1908-1912)

Ich imiona były święte. Nie mogły więc być umieszczane na monetach i dotykane przez zwykłych ludzi.  Zamiast tego na monetach widniały nazwy er panowania (nian-hao) danego władcy. Stanowiły one substytut jego imienia. Ściśle rzecz biorąc należałoby mówić: „cesarz epoki takiej to a takiej”. Jednakże byłoby to – jak pisał W. Rodziński – zbytnią pedanterią. W praktyce nazwa epoki odgrywała rolę imienia cesarza.

We wcześniejszych okresach poszczególni władcy w ciągu swego panowania kilkakrotnie zmieniali nazwy er. Tak np. za rządów cesarza Hui Zonga (1101-1125) ery zmieniały się sześciokrotnie. Jednakże w czasach dynastii Qing przyjęto zasadę, że panowanie jednego władcy odpowiada jednej erze.  Był tu jeden wyjątek, ale o tym poniżej.

Czasami zamiast określenia „era panowania” używa się słowa „dewiza”. Nie do końca pojęcia te się pokrywają. Każda era jest jednocześnie dewizą. Jednakże nie każda dewiza umieszczona na monecie keszowej jest erą panowania.

Dwa przykłady. Na monecie Kai Yuan tong bao ideogramy „Kai Yuan” oznaczają „inaugurację”. Nie jest to jednak era panowania (nian-hao). Tak na swoim blogu pisał Bartosz Zarębski o najsłynniejszej monecie keszowej: „dewiza monety –  開元 (kai yuan) nie pełniła roli nian-hao, była hasłem propagandowym dynastii Tang, które informowało o wprowadzeniu nowego rodzaju pieniądza. Znaki awersu – 開元通寶 (kai yuan tong bao) tłumaczy się jako <<pieniądz inauguracyjny>>”. Zob. http://monety-keszowe.blogspot.com/2017/08/kai-yuan-tong-bao_23.html

Inny przykład to wietnamska moneta An Phap nguyen bao, gdzie widniejąca na niej dewiza An Phap (Droga pokoju) nie pełniła roli nazwy ery panowania żadnego z wietnamskich władców. O monecie tej była mowa na naszym blogu: http://blognumizmatyczny.pl/2017/01/15/an-phap-nguyen-bao-i-aleksander-de-rhodes/

Dewizy poszczególnych władców znajdują się na bardzo wysokim poziomie abstrakcji, nie są jednoznaczne i mogą być różnie tłumaczone. Np. dewiza cesarza De Zonga – „Guang Xu” może być tłumaczona zarówno jako „chwalebna sukcesja”, jak i „lśniąca nić”. Bartosz Zarębski: „Problem z tłumaczeniem nazw er (nian-hao/nengo) polega na tym, iż znaki dobrane do ich zapisu często są wieloznaczne. Oczywiście czyniono to umyślnie, aby nian-hao przypominało bardziej zaklęcie/życzenie, które można było różnie interpretować (…) Nazwy er to często: skrótowce od powiedzeń, gry słów, hasła propagandowe, tytuły rodowe i inne, do zrozumienia których często potrzebna jest znajomość kontekstu historycznego”. Zob. http://poszukiwanieskarbow.com/forum/viewtopic.php?f=52&t=166737&start=195

W historii Chin okresy rządów narodowych dynastii przeplatały się z panowaniem obcych. Rządy Mandżurów nastały po rządach chińskiej dynastii Ming. O tym, że mandżurska dynastia Qing stanowiła obcy element informują nas również monety z tego okresu. Na awersie są tam oczywiście umieszczone tradycyjne chińskie ideogramy, lecz na rewersie widnieją napisy w języku mandżurskim informujące gdzie dana moneta została odlana (wybita).

Przyjrzyjmy się monetom cesarzy z mandżurskiej dynastii Qing i widniejącym na nich dewizom. Na język polski przetłumaczył je Bartosz Zarębski w jednym z wpisów na forum poszukiwanieskarbow.com.

***

1. Shi Zu, era Shun Zhi – Rządy Posłuszeństwa (1644-1661)

Cesarz Shun Zhi został władcą Chin w wieku pięciu lat. Był trzecim cesarzem z dynastii Qing panującym w Mandżurii i pierwszym, który władał Chinami. W rzeczywistości jego rola w okresie 1644-1661 była niewielka. Podbój Chin został dokonany w czasie jego panowania, ale bez jego znaczącego osobistego udziału.

Shun Zhi tong bao, Hartill 22.19 (skan z katalogu D. Hartilla “Cast chinese coins”)

2. Sheng Zu, era Kang Xi – Pokojowy Dostatek (1662-1722)

Jeśli ktoś sądzi, że „500 plus” wymyślił Jarosław Kaczyński, to jest w „mylnym błędzie”. Była to bowiem koncepcja chińskiego cesarza Kangxi wymyślona na początku XVIII wieku. Nie nazywała się oczywiście „500 plus”, ale zawierała podobny mechanizm – finansową motywację mającą pobudzać wzrost demograficzny. Otóż edykt cesarza Kangxi przewidywał, że dzieci urodzone po roku 1711 nie będą płacić podatków. W konsekwencji w ciągu stu lat liczba ludności Chin wzrosła ze 150 milionów do 400 milionów. Źródła nie są tu co prawda jednoznaczne. Gdzieniegdzie można przeczytać o 300 milionach pod koniec XVIII wieku. Jakby nie było wzrost jest i tak spektakularny.

Kang Xi tong bao

Cesarz Sheng Zu 1662-172; dewiza Kang Xi 1662-1722 (Pokojowy Dostatek)

Moneta odlewana w latach 1668-1670; brąz; średnica 24,5 mm; waga 2,52 g; mennica Guangzhou, prowincja Guangdong; Hartill 22.103, rzadkość 15

Kang Xi był najdłużej panującym cesarzem chińskim. Jest uważany za jednego z najwybitniejszych władców w historii Chin. Był świetnie wykształcony, interesował się filozofią, poezją i sztuką. Dbał o rozwój kultury, a zwłaszcza literatury. Przykładał również dużą wagę do rozwoju chińskiej gospodarki. Ostatecznie stłumił antymandżurskie bunty i zajął główną bazę buntowników – Tajwan.

Na arenie międzynarodowej prowadził ekspansywną i skuteczną politykę. Powstrzymał rosyjską kolonizację nad Amurem, a następnie przyłączył do Chin obszary leżące na północ od Amuru. Pod koniec XVII wieku Państwa Środka włączona została tzw. Mongolia Zewnętrzna, a na początku XVIII wieku Chinom został podporządkowany Tybet.

W roku 1722 Kang Xi zmarł po 61 latach panowania. Kiedy o nim czytałem przygotowując dzisiejszy wpis, nieodparcie nasuwało mi się skojarzenie z królem Francji Ludwikiem XIV, który panował mniej więcej w tym samym czasie i osiągał równie znaczące sukcesy jak Kang Xi.

Z mennictwem Kang Xi związane jest zagadnienie tzw. wiersza keszowego. Traktuje o tym artykuł Bartosza Zarębskiego: http://monety-keszowe.blogspot.com/2017/07/wiersz-keszowy-poem-cash.html

3. Shi Zong, era Yong Zheng – Czysta Harmonia (1723-1735)

Po śmierci Kang Xi między jego synami rozgorzała walka o władzę. Wyszedł z niej zwycięsko Yong Zheng. Miał wówczas 44 lata i był dobrze przygotowany do sprawowania rządów. Władzę dzierżył silna ręką. W zarodku zdusił wszystkie spiski: rzeczywiste, potencjalne i wyimaginowane. Zwalczał korupcję, a jednocześnie dbał o aparat biurokratyczny. Jego panowanie to czasy rozkwitu gospodarczego Chin.

Yong Zheng pozował na wielkiego myśliciela buddyjskiego. Wspierał klasztory Bailing w Pekinie oraz Li’an w Hangzhou. Był autorem kilku prac literackich z zakresu myśli buddyjskiej. Jeszcze jako książę ogłosił iż osiągnął oświecenie (1713).

Zmarł w roku 1735 zostawiając swemu następcy kraj potężny i kwitnący.

Yong Zheng tong bao, Hartill 22.170 (skan z katalogu D. Hartilla “Cast chinese coins”)

4. Gao Zong, era Qian Long – Wielkie (Szczodre) Niebiosa (1736-1795)

Trwające 60 lat panowanie Qian Longa było pełne paradoksów. Z jednej strony znacznie powiększył się obszar Chin – przyłączone zostały np. Dżungaria i Kaszgaria. Wzmocnione zostały wpływy chińskie w Tybecie. Wydawało się, że Państwo Środka znajduje się w apogeum swojej potęgi. Tymczasem jednak w ciągu 60 lat rządów Qian Longa rozwinęły się procesy, w wyniku których w XIX wieku Chiny „spadły do III ligi” i stały się państwem o statusie półkolonii eksploatowanej przez europejskie mocarstwa i Stany Zjednoczone.

Qian Long był miłośnikiem literatury. Sam również pisał poezje. Gromadził wielkie dzieła chińskiej literatury, które następnie publikował na koszt państwa. Jednocześnie w okresie jego panowania qingowska cenzura spaliła 13 tysięcy nieprawomyślnych dzieł, które np. w pozytywnym świetle stawiały poprzednią dynastię Ming.

W roku 1796 Qian Long abdykował na rzecz swojego syna. Przekazał mu tron państwa, które okres największego wzlotu miało już za sobą i teraz wkraczało w okres upadku. Zmarł w roku 1799.

Qian Long tong bao

Cesarz Gao Zong 1736-1795; dewiza Qian Long 1736-1795 (Wielkie /Szczodre/ Niebiosa)

Moneta odlewana w latach 1760-1794; brąz; średnica ok. 23 mm; waga 2,68 g; prowincja Guizhou; Hartill 22.287, rzadkość 16

5. Ren Zong, era Jia Qing – Celebracja Pomyślności (1796-1820)

Przez pierwsze trzy lata panowania Jia Qing musiał znosić kuratelę i „dobre rady” ex cesarza. Okres samodzielnych jego rządów rozpoczął się dopiero po śmierci ojca.

Panowanie Jia Qing upłynęło pod znakiem tłumienia kolejnych powstań: Białego Lotosu (1796-1805), Miao (1795-1806) i Ośmiu Trygramów (1813). Jia Qing zmarł w roku 1720. Nie udało mu się zatrzymać postępującego upadku państwa. Tron przejął drugi z jego synów.

Jia Qing tong bao

Cesarz Ren Zong 1796-1820; dewiza Jia Qing 1796-1820 (Celebracja Pomyślności)

Moneta odlewana w latach 1799-1802; brąz; średnica 23 mm; waga 4,18 g; mennica Baoding, prowincja Zhili; Hartill 22.556, rzadkość 15

6. Xuan Zong, era Dao Guang – Droga Światła (1821-1850)

Kiedy statek zaczyna tonąć, nie są wskazane konsultacje z załogą i pasażerami, lecz szybkie, stanowcze i być może niepopularne decyzje podejmowane przez kapitana. Kiedy chiński statek zaczął tonąć, za cesarskim sterem zasiadł „kapitan”, który przed podjęciem poważniejszej decyzji przeprowadzał badania i konsultacje. Dao Guang miał wiele zalet. Nie należały jednak do nich zdecydowanie, determinacja i stanowczość.

Dao Guang tong bao

Cesarz Xuan Zong 1821-1850; dewiza Dao Guang 1821-1850 (Droga Światła)

Moneta odlewana w latach 1821-1823; brąz; średnica ok. 23 mm; waga 4,34 g; Ministerstwo Skarbu w Pekini; Hartill 22.576, rzadkość 16

Sytuacja „chińskiego statku” była tym bardziej dramatyczna, że Chinom w tym okresie przypadło zmierzyć się z jednym z najbardziej złowrogich i bezwzględnych imperiów w historii – z imperium brytyjskim. Wielka Brytania, a za nią inne państwa zachodnie, pod pozorem wolności handlu dążyły do zdominowania gospodarki chińskiej. Brytyjczycy zaczęli zalewać Państwo Środka olbrzymimi ilościami opium doprowadzając znaczną część chińskiego społeczeństwa do narkomanii, z drugiej zaś strony drenując chińską gospodarkę ze srebra. W 1839 roku, na polecenie cesarza Dao Guanga zniszczono 20 000 skrzynek opium. Stało się to dla Wielkiej Brytanii doskonałym pretekstem do wszczęcia wojny. Dysponujące dużą przewagą techniczną, nieliczne wojska brytyjskie były w stanie pokonać o wiele większą, lecz przestarzałą armię chińską.

Podpisany w roku 1842 w porcie Nankin traktat pokojowy był dla Chin upokarzający i niezwykle dotkliwy. Postanowiono m.in. o przekazaniu Wielkiej Brytanii Hongkongu. Dao Guang okazał się więc pierwszym władcą z dynastii Qing, który utracił część chińskiego terytorium na rzecz innego państwa. Chiny miały ponadto zapłacić olbrzymie odszkodowanie  – 21 milionów taeli. Była to wielkość znacznie przekraczająca możliwości chińskiego skarbu.

Dao Guang zmarł w roku 1850 – osiem lat po podpisaniu traktatu nankińskiego.

7. Wen Zong, era Xian Feng – Powszechny Dobrobyt (1851-1861)

Epoka Xian Feng trwała 11 lat. Był to czas nieustannych nacisków państw europejskich – Wielkiej Brytanii i Francji – które domagały się rozszerzenia koncesji handlowych. Ponadto Chiny były wstrząsane ciągłymi buntami i powstaniami, spośród których najgroźniejsze było powstanie tajpingów (1851-1864). Spustoszyło ono Chiny środkowe. W tym czasie północne rejony państwa były rujnowane przez bandy Nian (1851-1868), zaś południowe – przez powstania islamskie (1856-1873).

Jak widzimy panowanie cesarza Xian Feng niewiele miało wspólnego z powszechnym dobrobytem.

Xian Feng tong bao

Cesarz Wen Zong 1851-1861; dewiza Xian Feng 1851-1861 (Powszechny Dobrobyt)

Moneta odlewana w latach 1855-1861; brąz; średnica 22 mm; waga 2,45 g; mennica Chengdu, prowincja Sichuan; Hartill 22.961, rzadkość 15

W roku 1855 władca poślubił swą nałożnicę Jehonalę, kobietę niezwykle ambitną, o niepohamowanej rządzy władzy, która w ostatnim okresie istnienia cesarstwa chińskiego miała odegrać znaczącą rolę (jako Cixi).

Kiedy czytam o Cixi, mam dwa skojarzenia z bohaterkami współczesnych seriali telewizyjnych. Czy oglądacie Państwo „Grę o Tron” i „House of Cards”? Otóż Cixi kojarzy mi się jednoznacznie z Claire Underwood i z Cersei Lannister.

8. Mu Zong

Era Qi Xiang – Szczęśliwy Omen (1861)

Po śmierci Xian Fenga w roku 1861 na tronie cesarskim zasiadł jego pięcioletni syn. Jako dewizę panowania nadano mu Qi Xiang (Szczęśliwy Omen). Monety z tą dewizą należą do wielkich rzadkości. Były odlewane jedynie w roku 1861 i do naszych czasów zachowało się bardzo niewiele egzemplarzy. W katalogu D. Hartilla są wyszczególnione dwie odmiany Qi Xiang tong bao oraz dwie odmiany Qi Xiang zhong bao. W szesnastostopniowej skali używanej przez D. Hartilla ich rzadkość jest szacowana na 2 lub 3 (czym wyższa liczba, tym moneta bardziej popularna).

Qi Xiang tong bao, Hartill 22.1122 (skan z katalogu D. Hartilla “Cast chinese coins”)

Era Tong Zhi – Te Same Rządy (1862-1874)

Dewiza Qi Xiang nie spodobała się matce cesarza – Cixi, która doprowadziła do zmiany ery panowania na Tong Zhi, czyli Te Same Rządy.

Bartosz Zarębski: „Było to w sumie pewne uspokojenie nastrojów społecznych przed zmianami, jakie dokonywały się na dworze cesarskim. W owym czasie cesarzowa umacniała swoje rządy i zwalczała opozycję, która widziała w Muzongu nadzieję na zmianę losów Chin. Przeciwnicy Cixi twierdzili, że Muzong ma szansę się stać tak wielkim władcą, jak Shengzu (Kangxi) – jego chwalebny przodek. Cixi na to nie pozwoliła i przemeblowując Zakazane Miasto podług swojego gustu dawała znać wszystkim poddanym, że nie ma żadnego tąpnięcia we władzy cesarskiej. Tłumacząc na język potoczny, nazwę ery tong zhi można byłoby ująć w słowach: <<Spokojnie! To jest nadal ta sama władza>>” (poszukiwanieskarbow.com).

Tong Zhi tong bao

Cesarz Mu Zong 1862-1874; dewiza Tong Zhi 1862-1874 (Te Same Rządy)

Moneta brązowa; średnica 23 mm; waga 2,97 g; prowincja Yunnan; Hartill 22.1177, rzadkość 14

Na monetach cesarza Mu Zonga widnieje jedynie część nazwy – dwa ideogramy. Pełna nazwa ery składała się z czterech znaków: Tong Gui Yu Zhi. Jak widzimy „Tong Zhi” jest skrótem od pełnej nazwy, której tłumaczenie jest następujące: „Wspólne Przywracanie Porządku (Ładu)”. Przesłanie jest dość jasne. Opozycja, z która Cixi toczyła bezwzględną walkę powinna zadrżeć ze strachu.

Za plecami chłopca toczyła się więc mordercza walka o rzeczywistą władzę w państwie. Zwycięsko wyszła z niej matka cesarza, Jehonala – Cixi, wraz z drugą cesarzową-wdową – Ci’an.

W roku 1873 oficjalnie zakończył się okres regencji i Tong Zhi przejął władze w państwie. W rzeczywistości jednak cesarz został całkowicie zdominowany przez matkę. Całość spraw państwowych kontrolowała pozostająca pozornie w cieniu Cixi.

Tuż przed śmiercią w wieku 19 lat Tong Zhi próbował nie dopuścić aby regencję po jego śmierci przejęła jego matka. Nie udało mu się dokonać nawet tego.

9. De Zong, era Guang Xu – Chwalebna Sukcesja (1875-1908)

Po śmierci syna wszechwładna Cixi na tron cesarski wyniosła swego czteroletniego siostrzeńca. Jej regencja miała więc trwać przez 12 lat.

Guang Xu tong bao

Cesarz De Zong 1875-1908; dewiza Guang Xu 1875-1908 (Chwalebna Sukcesja)

Moneta bita w latach 1889-1890; brąz; średnica 24 mm; waga 3,56 g; mennica Guangzhou, prowincja Guangdong; Hartill 22.1334, rzadkość 15

W roku 1898 Guang Xu próbował wyrwać się spod despotycznej władzy ciotki. Podjął wówczas próbę zreformowania Chin (tzw. „Sto dni reform”). Jedną z reform miało być usamodzielnienie się władcy. Próba zakończyła się katastrofą. Guang Xu wylądował w areszcie domowym, zaś zwolennicy reform zostali skazani na śmierć lub więzienie.

Guang Xu zmarł 10 lat później, zapewne otruty z polecenia ciotki, która przeżyła go o jeden dzień. Przed śmiercią Cixi zdążyła jeszcze osadzić na tronie dwuletniego Pu Yi.

10. Puyi, era Xuan Tong (Deklaracja Jedności) – 1908-1912

Pu Yi został cesarzem w 1908 roku w wieku dwóch lat. Cztery lata później w Chinach obalono monarchię i wprowadzono republikę. Pu Yi został zmuszony do abdykacji.

Xuan Tong tong bao

Cesarz Pu Yi 1908-1912; dewiza Xuan Tong 1908-1912 (Deklaracja Jedności)

Moneta odlewana w latach 1909-1910; mosiądz; średnica ok. 19 mm; waga 2,29 g; Ministerstwo Skarbu w Pekinie; Hartill 22.1513, rzadkość 14

W roku 1917 w wyniku akcji generała Zhang Xun ogłoszono restaurację cesarstwa. Jedenastoletni Pu Yi cieszył się tytułem cesarskim tylko przez dwanaście dni. Po zbombardowaniu pałacu cesarskiego przez siły republikańskie monarchia w Chinach ponownie została obalona. Tym razem już ostatecznie.

Dalsze losy Pu Yi były równie dramatyczne jak kilkanaście pierwszych lat jego życia. W 1924 roku został usunięty z pałacu, który zajmował w Pekinie i przeniesiony do Tiencin, gdzie kuratelę nad nim przejęła japońska policja.

W latach 30-tych i w czasie II wojny światowej Pu Yi był wykorzystywany przez Japończyków jako prezydent, a potem cesarz marionetkowego państwa Mandżukuo.

Po wojnie, w roku 1945 trafił do niewoli sowietów, którzy z kolei przekazali go komunistycznym władzom Chin. Do roku 1959 przebywał w więzieniu dla zbrodniarzy  wojennych skąd został zwolniony na mocy amnestii. Po wyjściu z więzienia pracował jako ogrodnik i archiwista. Zmarł w roku 1967.

W ostatnim okresie swojego życia Pu Yi – pod ścisłą kontrolą komunistycznych władz chińskich – napisał dwutomową autobiografię: „Byłem ostatnim cesarzem Chin”. W latach osiemdziesiątych książka została wydana również w Polsce. 20 lat po śmierci Pu Yi, na podstawie cesarskiej autobiografii, włoski reżyser Bernardo Bertolucci nakręcił słynny film pt. „Ostatni cesarz”.

***

Literatura:

D. Hartill: Cast chinese coins, 2005

W. Rodziński: Historia Chin, Warszawa 1992

E. Soczewiński: Daty monet Chin i krajów sąsiednich. Prolog: Chiny – pismo, liczebniki, kalendarz, „ Lubelskie Wiadomości Numizmatyczne” 2012

http://monety-keszowe.blogspot.com

http://poszukiwanieskarbow.com

Pierwsza w Polsce książka o mennictwie keszowym: http://www.numizmatyka-lublin.pl/1759,pl_d.-marzeta-monety-keszowe.html