Jedną z najważniejszych, a być może najważniejszą reformą w całej historii polskiego mennictwa, była wielka reforma przeprowadzona w czasach panowania Zygmunta Starego w latach 1526-1528. Od tego czasu datuje się początek nowożytnego pieniądza w Polsce. Mogłoby się wydawać, że zasadniczą rolę w tym wielkim przedsięwzięciu odegrał sprawujący wówczas urząd podskarbiego wielkiego koronnego Mikołaj Szydłowiecki. Czy było tak w rzeczywistości?

W omawianym okresie ród Szydłowieckich schodził już ze sceny historii. Było to jednak zejście spektakularne, „z przytupem”. Do najbardziej wpływowych i najznamienitszych postaci w polskiej polityce należeli wtedy bracia – Krzysztof i Mikołaj Szydłowieccy.

Szydłowieccy to boczna linia rodu Odrowążów. Ich nazwisko pochodzi od nazwy miasta Szydłowiec. Za twórcę potęgi rodu jest uznawany Stanisław Szydłowiecki, ojciec Krzysztofa i Mikołaja. Był on m.in. marszałkiem dworu Kazimierza Jagiellończyka oraz starostą krakowskim. Jego synowie sięgali po jeszcze wyższe godności. Jakub (zm. 1509) sprawował urząd podskarbiego wielkiego koronnego. Mikołaj był kolejnym podskarbim z rodu Szydłowieckich, a ponadto był także kasztelanem sandomierskim. Spośród synów Stanisława najwyżej zaszedł Krzysztof – kanclerz wielki koronny, kasztelan krakowski i wojewoda małopolski. Co nie mniej istotne, cieszył się on również przyjaźnią króla Zygmunta Starego. Zmarł w roku 1532. Nie pozostawił po sobie – podobnie jak Mikołaj – męskiego potomka, i na nim właśnie wygasł ród Szydłowieckich.

Herb Szydłowieckich to Odrowąż. Pieczętowało się nim około 200 rodzin szlacheckich spośród których do najznamienitszych należały oczywiście rody Odrowążów i Szydłowieckich. Najstarsza zachowana pieczęć z herbem Odrowąż pochodzi z 1350 roku. Prezentuje się on następująco: „W polu czerwonym rogacina rozłuczona srebrna. Klejnot: na ogonie pawim rogacina rozłuczona w pas” (A. Znamierowski: Herbarz rodowy, Warszawa 2004, s. 137).

Herb Odrowąż: 1. skan z książki A. Znamierowskiego: Herbarz rodowy, Warszawa 2004; 2. fresk w kościele św. Zygmunta w Szydłowcu; 3. fragment marmurowego nagrobka Mikołaja Szydłowieckiego w kościele św. Zygmunta w Szydłowcu

***

Mikołaj Szydłowiecki urodził się około 1480 roku. Już we wczesnej młodości odznaczał się ponadprzeciętną sprawnością fizyczną. We władaniu włócznią przewyższał zarówno swoich braci, jak i innych towarzyszy zabaw rycerskich. W roku 1497 został dworzaninem króla Jana Olbrachta. W tym samym roku wziął udział w wyprawie bukowińskiej, podczas której odniósł rany. Z kolei w roku 1501 został dworzaninem królewicza Zygmunta, przyszłego króla Zygmunta Starego.

W roku 1502 Mikołaj Szydłowiecki poślubił Annę Tęczyńską, która urodziła mu trójkę dzieci – dwóch synów i trzy córki. Wszystkie one zmarły jednak w dzieciństwie.

Obok wspomnianych na początku wpisu prestiżowych godności podskarbiego i kasztelana sandomierskiego, Mikołaj Szydłowiecki pełnił również inne, liczne urzędy, zarówno dworskie, ziemskie, jak i państwowe. W trakcie swojej długiej kariery był on mianowicie:

• chorążym nadwornym koronnym (1503-1507)
• krajczym koronnym (1507-1510)
• burgrabią krakowskim (1510-1515)
• podskarbim wielkim koronnym (1515-1532)
• kasztelanem radomskim (1509-1510), sandomierskim (1515-1532)
• starostą radomskim (1507-1532), buskim (1519-1532), oświęcimskim (1522-1531), grodeckim (1527-1532), krzepickim, olsztyńskim, zatorskim

Mikołaj Szydłowiecki – miniatura Stanisława Samostrzelnika, Biblioteka PAN w Kórniku; źródło: Wikipedia

Wymienione wyżej urzędy miały oczywiście różny ciężar gatunkowy. Pod względem znaczenia, rangi i wpływu na sprawy państwowe, najważniejszy był urząd podskarbiego wielkiego koronnego.

***

Gdy Mikołaj Szydłowiecki rozpoczynał urzędowanie na stanowisku podskarbiego, nie działała ani jedna mennica koronna. W lutym 1511 roku sejm nakazał bowiem zamkniecie mennicy krakowskiej, uznając iż bita tam moneta jest szkodliwa i uciążliwa dla królewskich poddanych (zob. M. Gumowski: Dzieje mennicy krakowskiej, Poznań 1927, s. 66).

Wydaje się, że mennica krakowska pracowała przez krótki okres w okolicach roku 1520. Sprawa jest jednak dość tajemnicza (por. ibidem, s. 67).

Na dobre praca mennicy krakowskiej rozpoczęła się w roku 1526. Rok ten jest uznawany za początek wielkiej reformy monetarnej Zygmunta Starego. Na mocy uchwały sejmu piotrkowskiego z dnia 23 stycznia i na podstawie ordynacji menniczej z 15 października 1526 roku, w Polsce pojawiły się nowe gatunki monet: grosze, ternary i denary.

Skan z książki Z. Żabińskiego: Systemy pieniężne na ziemiach polskich, Kraków-Wrocław 1981, s. 95 (fragment tabeli)

Grosz koronny Zygmunt Stary, Kraków 1528

Av.: Korona, poniżej napis w trzech wierszach: SIGISMVND PRIM REX POLONIE (Zygmunt Pierwszy król Polski). Pod napisem Odrowąż – herb podskarbiego Mikołaja Szydłowieckiego. Rv.: Orzeł Biały. Legenda w otoku: MONETA REGNI POLONIE 15Z8 (moneta Królestwa Polskiego 1528); zdjęcie: Gabinet Numizmatyczny Damian Marciniak

Ternar koronny Zygmunt Stary, Kraków 1527

Av.: Orzeł Biały, napis w otoku: MONETA SIGISMVNDI (Moneta Zygmunta). Rv.: Podwójny Krzyż Jagiellonów w tarczy, po bokach: S – P (Sigismundus Primus – Zygmunt Pierwszy). Napis w otoku (dokończenie napisu na awersie): REGIS POLONIE 1527 (króla Polski 1527).

Denar koronny Zygmunt Stary, Kraków b.d.

Av.: Korona, wewnątrz korony róża, po bokach litery S – P (Sigismundus Primus). Rv.:  Orzeł Biały.

Monety te miały być oczywiście bite w mennicy krakowskiej. Na mocy ordynacji z roku 1526 ogólną kontrolę nad mennicą sprawował podskarbi wielki koronny Mikołaj Szydłowiecki. Z tytułu pełnionego urzędu otrzymywał on 33 złote i 18 groszy tygodniowo. Do jego obowiązków należało pilnowanie „dobroci monety i należytego funkcjonowania fabryki” (M. Gumowski: ibidem, s. 68). Do nadzoru nad mennicą został powołany dodatkowo trzyosobowy zespół, w skład którego weszli: arcybiskup gnieźnieński Jan Łaski, kanclerz wielki i wojewoda krakowski Krzysztof Szydłowiecki (brat Mikołaja) oraz naczelnik miejskiej topni srebra w Krakowie Hieronim Brenner. Na kierownika mennicy został powołany Kasper Ber.

Jak widzimy na powyższych zdjęciach, spośród trzech nowych gatunków monet bitych w mennicy krakowskiej, tylko grosze zostały ozdobione herbem Odrowąż podskarbiego Mikołaja Szydłowieckiego.

***

19 marca 1527 roku na sejmie krakowskim podjęto decyzję o ściągnięciu z rynku półgroszy świdnickich (po cenie 5 nowych denarów). Były to monety Ludwika II, króla Czech i Węgier, bite w Świdnicy na Śląsku. Ich masowy napływ na ziemie polskie skutkował przechwyceniem zysku menniczego przez obcego władcę.

Półgrosz Ludwik Jagiellończyk, Świdnica 1526

Av.: Orzeł. Napis w otoku: LVDOVICVS R VN ET BO (Ludwik król Węgier i Czech). U góry krzyż. Rv.: Korona. Napis w otoku: CIVITAS SWIEN 1526 (Miasto Świdnica 1526). U góry krzyż.

W roku 1528 sejm piotrkowski przeszedł do kolejnego etapu reformy monetarnej. Dnia 15 lutego została podjęta uchwała zmieniająca kurs wykupu półgroszy świdnickich (po cenie 8 denarów), zaś dwa dni później, 17 lutego, uchwalono iż z zebranych w ten sposób zasobów srebra mennica krakowska ma rozpocząć bicie nowych gatunków monety: szóstaków i trojaków.

Jak pisał B. Paszkiewicz, decyzje z roku 1528 dotyczące modyfikacji i rozszerzenia reformy monetarnej, wynikały z niepowodzenia akcji ściągania z obiegu półgroszy w roku 1527 (przez błędne określenie kwoty płaconej w denarach): „podwyższono kurs wykupu półgroszy świdnickich, a dla zrekompensowania skarbowi kosztów tej wymiany wprowadzono w mennicy w lutym 1528 roku wyższe nominały monetarne: trojaki (…) i szóstaki (…), które były tańszym sposobem przebicia półgroszy na krajową monetę. Tym tańszym, że postanowiono nie sprowadzać świdnickiego srebra do wyższej próby i wybito monety ciężkie (6,2 i 12,4 g), a ze słabego kruszcu (6 łutów, tzn. 375/1000)” (B. Paszkiewicz: Podobna jest moneta nasza do urodnej panny. Mała historia pieniądza polskiego, Warszawa 2012, s. 69).

Skan z książki Z. Żabińskiego: Systemy pieniężne na ziemiach polskich, Kraków-Wrocław 1981, s. 95 (fragment tabeli)

Do realizacji zadania ściągnięcia z rynku monety świdnickiej i przebicia jej na trojaki i szóstaki podskarbiemu przydzielono do pomocy sekretarza Zygmunta Starego – Justusa Ludwika Decjusza. W duecie M. Szydłowiecki – J. L. Decjusz, postacią dominującą był z pewnością ten drugi. Zarówno jeśli chodzi o działania praktyczne (świadczy o tym m.in. jego dalsza kariera), jak i w kontekście wkładu intelektualnego. To właśnie Decjusz był właściwym autorem reformy monetarnej 1526-1528. Przygotowane przez niego założenia teoretyczne zostały wyłożone w specjalnym memoriale, a następnie zrealizowane niemal w całości.

Szóstak koronny Zygmunt Stary, Kraków 1529

Av.: popiersie króla w prawo w zbroi i w koronie, pod koroną czepiec; napis w otoku: SIGISMVNDVS PRIM REX POLONIE 15Z9. Rv.: Pod koroną Orzeł Biały otoczony czterema herbami – Litwy, Rusi, Prus Królewskich oraz austriacki herb matki Zygmunta Starego, Elżbiety Rakuszanki z dynastii Habsburgów (żony Kazimierza Jagiellończyka, zwanej matką królów).Napis w otoku (fragment z Księgi Psalmów): DEVS IN VIRTVTE TVA LETABITVR REX (Boże, w mocy Twojej raduje się król, Ps. 21.2); zdjęcie: Warszawskie Centrum Numizmatyczne

Trojak koronny Zygmunt Stary, Kraków 1528

Av.: popiersie króla w prawo w zbroi i w koronie, pod koroną czepiec; napis w otoku: SIGISMVNDVS PRIM REX POLONIE. Rv.: Orzeł Biały (zwrócony w lewo), napis w otoku: MONETA REGNI POLONIE 15Z8; zdjęcie: Warszawskie Centrum Numizmatyczne

16 lutego 1528 roku sejm piotrkowski podjął również decyzję o biciu dukatów. Zadanie to również zostało powierzone duetowi M. Szydłowiecki – J. L. Decjusz.

Skan z książki Z. Żabińskiego: Systemy pieniężne na ziemiach polskich, Kraków-Wrocław 1981, s. 95 (fragment tabeli)

Dukat koronny Zygmunt Stary, Kraków 1531

Av.: popiersie króla w prawo w zbroi i w koronie, pod koroną czepiec; dołem w odcinku data: 1531, poniżej renesansowy ornament; napis w otoku: SIGIS I REX POL. Rv.: tarcza pięciopolowa: 1. Orzeł Biały; 2. Pogoń; 3. Lew – herb Rusi; 4. Herb Prus Królewskich – orzeł z ręka zbrojną znad lewego ramienia; tarcza sercowa – austriacki herb matki Zygmunta Starego. Nad tarczą korona, po bokach tarczy litery: C – N („Cracovia”, „Nicolaus” – imię podskarbiego). Napis w otoku: IVSTVS VT PALMA FLOREBIT (Cytat z Księgi Psalmów: „Sprawiedliwy jako palma zakwitnie”, Ps. 91.13). Widoczny wyżej egzemplarz sygnowany puncą z herbem Pilawa (na awersie w polu po lewej stronie) – znakiem przynależności do kolekcji Potockich; zdjęcie: Antykwariat Numizmatyczny Michał Niemczyk

Od 27 maja 1528 do 10 kwietnia 1530 roku mennica krakowska wyemitowała 7171 sztuk dukatów. O późniejszych emisjach (do roku 1535) tak dokładnymi danymi nie dysponujemy.

***

Do unii monetarnej z Prusami Królewskimi Zygmunt Stary dążył od lat. W roku 1526, podczas pobytu monarchy w Gdańsku został ogłoszony dekret królewski, w którym władca zapowiadał wprowadzenie zakazu obiegu dotychczasowych monet i emisję nowych, bitych pod stemplem królewskim i posiadających herb Prus Królewskich.

Miasta pruskie w zasadzie zaakceptowały ten projekt. Pojawiło się jednak mnóstwo zastrzeżeń dotyczących konkretnych rozwiązań. Przykładowo Gdańsk postulował aby nadzór nad monetą pruską spoczywał w rękach podskarbiego pruskiego, a nie koronnego.

Negocjacje i różnego rodzaju zabiegi dyplomatyczne ciągnęły się jeszcze przez jakiś czas. Sprawy przybrały jednak obrót zgodny z zamierzeniami królewskimi. W roku 1528 rozpoczęła prace mennica toruńska, która miała emitować monety dla Prus Królewskich. Jej zarządcą został J. L. Decjusz. (Tak na marginesie, w roku 1530 przejął on również zarząd lennej mennicy w Królewcu, a w 1535 mennicy elbląskiej.)

W ramach kontroli publicznej, nadzór nad mennica toruńską sprawowali przedstawiciele „społeczeństwa pruskiego” – wojewoda pomorski i dwóch radnych toruńskich. Zadania kontrolne zostały również nałożone na mincmistrza i probierza.

Na żądanie miast pruskich ordynacja z roku 1530 podniosła próbę srebra dla trojaków i szóstaków pruskich z VI do XIV łutów, przy jednoczesnym obniżeniu ich ciężaru. Zawartość srebra w monecie pozostała więc taka sama. Próba srebra w groszach pozostała niezmieniona (VI łutów).

Skan z książki Z. Żabińskiego: Systemy pieniężne na ziemiach polskich, Kraków-Wrocław 1981, s. 95 (fragment tabeli)

Grosz pruski Zygmunt Stary. Toruń 1530

Av.: Popiersie króla w prawo w koronie, pod nią czepiec. Powyżej, w otoku rozeta. W otoku legenda: SIGIS I REX PO DO TOCI PRVS (Zygmunt I król Polski pan całych Prus). Rv.: Herb Prus Królewskich, powyżej, w otoku rozeta. Napis w otoku: GROSS COMV TERR PRVSS 1530 (grosz powszechny ziemi pruskiej 1530).

Otwarcie nowej mennicy w Toruniu było zapewne powodem zamknięcia mennicy koronnej w Krakowie. Stało się to w roku 1529.

***

Tak więc w roku 1529 centrum monetarne Rzeczypospolitej zostało przeniesione z Małopolski do Prus Królewskich – do Torunia. W 1530 roku obok emisji pruskich pojawiły się emisje miejskie Gdańska i Elbląga. „Wykorzystując proniemieckie sympatie oraz słabość najwyższego polskiego dostojnika, kanclerza Krzysztofa Szydłowieckiego, do argumentów zawartych w brzęczącej monecie, Gdańszczanie uzyskali od niego w 1530 roku zgodę na wznowienie emisji własnych środków płatniczych (…) W imieniu monarchy (lecz bez faktycznej zgody) kanclerz pozwolił Gdańszczanom bić na stopę koronną szelągi i denary rzekomo niezwykle potrzebne dla drobnego handlu wewnętrznego. Podobnie postąpił patrycjat Elbląga (…) Król dowiedziawszy się o postępku obu miast natychmiast cofnął przyznane im przez Szydłowieckiego prawo emisji (A. Białkowski, T. Szweycer: Monety ostatnich Jagiellonów, Warszawa 1975, s. 45).

Szeląg miejski Zygmunt Stary, Elbląg 1530

Av.: Herb Prus Królewskich. Legenda: SIGIS P REX POLO DO PR. U góry w otoku rozetka. Rv: Herb Elbląga. Napis w otoku: SOLI CIVI ELBIN 1530. U góry w otoku rozetka.

Jak widać osią całej tej afery był brat Mikołaja Szydłowieckiego – Krzysztof. Mimo iż sprawa bezpośrednio dotyczyła materii podlegającej podskarbiemu, Mikołaj Szydłowiecki znów wykazał się zadziwiającą biernością i nie zareagował na bezprawne działania brata. No chyba, że również on był podatny na „argumenty zawarte w brzęczącej monecie”.

***

Mikołaj Szydłowiecki nie angażował się rzecz jasna tylko w działalność polityczną. Dbał również, a może nawet przede wszystkim, o interesy i prestiż rodu. Położył wielkie zasługi w rozwoju Szydłowa. Nieustannie zabiegał o kolejne przywileje Zygmunta Starego dla miasta. Dzięki jego staraniom Szydłowiec uzyskał przywileje królewskie na dwa nowe jarmarki, cotygodniowy targ (w piątki) oraz prawo składu żelaza.

Wszyscy oczywiście pamiętają ze szkoły co oznaczało prawo składu, ale ja i tak przypomnę. Był to mianowicie pewien obowiązek nakładany na kupców przejeżdżających przez miasto posiadające owo prawo składu. Obowiązek polegał na tym, że kupiec musiał na pewien czas wystawić na sprzedaż towary, które przewoził. Prawo składu miało różny charakter. Mogło być bezwzględne (wszystkie towary bez ograniczenia czasowego), względne (wszystkie towary na określony czas) i częściowe (niektóre towary). Jak widzimy Szydłowiec uzyskał częściowe prawo składu – na żelazo. Dawało to miastu monopol na handel żelazem w północnej Małopolsce.

Oczkiem w głowie był dla Mikołaja Szydłowieckiego kościół farny p. w. św. Zygmunta. Budowę murowanej świątyni rozpoczął jego brat Jakub pod koniec XV wieku. Po śmierci brata dzieło kontynuował i ukończył przed rokiem 1525 Mikołaj. Ponadto ufundował on większość wyposażenia kościoła. Do pracy nad wykończeniem kościoła zostali zatrudnieni najwybitniejsi artyści działający ówcześnie w Polsce. Malowidła na ścianach i na stropie (obecny strop jest późniejszy – pochodzi z XVIII wieku) wykonał słynny cysters, artysta – zakonnik z Mogiły, Stanisław Samostrzelnik.

Wnętrze kościoła p. w. św. Zygmunta w Szydłowcu – widok na ołtarz główny

Obecnie, spośród małopolskich kościołów pochodzących z pierwszej połowy XVI wieku, fara szydłowiecka należy do najpiękniejszych. Uwagę zwraca nietypowy, płaski strop modrzewiowy (zamiast sklepienia), złocone ołtarze, a w północnej ścianie prezbiterium dzieło pochodzące z warsztatu Bartolomeo Berrecciego: wykonana z czerwonego marmuru płyta nagrobna Mikołaja Szydłowieckiego.

Płyta nagrobna Mikołaja Szydłowieckiego w kościele p. w. św. Zygmunta w Szydłowcu

Literatura:

• A. Białkowski, T. Szweycer: Monety ostatnich Jagiellonów, Warszawa 1975
• M. Gumowski: Dzieje mennicy krakowskiej, Poznań 1927
• M. Gumowski: Dzieje mennicy toruńskiej, Toruń 1961
• M. Janakowski: Stanisław Szydłowiecki: zarys biografii, „Z Dziejów Regionu i Miasta: rocznik Oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego w Skarżysku Kamiennej” R. 5/2014
• Z. Kiełb: Herby urzędników polskich i litewskich na monetach oraz liczmanach emitowanych w latach 1479-1707, Puławy 2015
• K. Nabiałek: Szydłowiecki Mikołaj, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 49. Warszawa – Kraków, 2014 (s. 567–574)
• B. Paszkiewicz: Podobna jest moneta nasza do urodnej panny. Mała historia pieniądza polskiego, Warszawa 2012
• S. Rosiński (red.): Mikołaj i Krzysztof Szydłowieccy – patroni turnieju rycerskiego, Szydłowiec 2006
• A. Znamierowski: Herbarz rodowy, Warszawa 2004
• Z. Żabiński: Systemy pieniężne na ziemiach polskich, Kraków-Wrocław 1981
• https://pl.wikipedia.org/wiki/Miko%C5%82aj_Szyd%C5%82owiecki_(m%C5%82odszy)