Na początek krótki rys historyczny – ogólny zarys dziejów politycznych Pomorza Zachodniego, do roku 1660.

Po opanowaniu Pomorza przez Mieszka I, jego syn i następca Bolesław Chrobry próbował utrwalić tam polską władzę. W roku 1000 w Kołobrzegu zostało ustanowione biskupstwo. Panowanie Piastów na tym obszarze okazało się jednak nietrwałe. W XI wieku Pomorze oderwało się od Polski. Dopiero w pierwszej połowie  XII stulecia Bolesław Krzywousty przywrócił je Polsce. Jego wschodnia część – Pomorze Gdańskie zostało bezpośrednio włączone do państwa polskiego, zaś księstwo słupskie (Słupsk) i Pomorze Zachodnie (Kamień, Kołobrzeg) stały się lennami Polski. Panujący w Pomorzu Zachodnim Warcisław I jest uznawany za protoplastę dynastii Gryfitów.

W całych dziejach Pomorza Zachodniego okresy zjednoczenia były dość rzadkie i stosunkowo krótkotrwałe. Uległo ono rozbiciu już w XII wieku. Zostało zjednoczone w drugiej połowie XIII stulecia (1264-1295), a następnie w latach 1478-1531 i jeszcze na krótko w XVII wieku (1625-1637). Oto poszczególne księstwa Pomorza Zachodniego: dymińskie, sławieńskie, słupskie, wołogoskie, stargardzkie, szczecińskie, bardowskie, darłowskie oraz wołogosko-słupskie. Większość z nich miała charakter mniej lub bardziej efemeryczny. Najważniejsze z nich to księstwo szczecińskie oraz księstwa słupskie i wołogoskie, które u schyłku średniowiecza zostały połączone w jeden organizm polityczny – księstwo wołogosko-słupskie.

Kolejni książęta zachodniopomorscy z lepszym bądź gorszym skutkiem lawirowali między potężniejszymi sąsiadami. Pomorze Zachodnie w ciągu swojej długiej historii było zależne od Polski, Danii, Saksonii, Brandenburgii oraz od Cesarstwa Niemieckiego.

Niektórzy spośród książąt z dynastii Gryfitów zrobili wielką karierę w polityce międzynarodowej. Jednym z najbardziej znanych Gryfitów jest Kazimierz IV słupski (Kaźko), ulubiony wnuk króla Polski Kazimierza Wielkiego, przez którego został adoptowany. Kaźko po śmierci Kazimierza Wielkiego poważnie myślał o koronie polskiej.

Jeszcze bardziej znakomita kariera stała się udziałem Eryka Pomorskiego. Uzyskał on trzy korony: duńską, norweską i szwedzką. Przekonał się jednak, że fortuna kołem się toczy. W połowie XV stulecia we wszystkich trzech królestwach został zdetronizowany.

Innym wybitnym przedstawicielem rodu Gryfitów był Bogusław X, któremu pod koniec XV wieku udało się zjednoczyć Pomorze Zachodnie. Do jego istotnych sukcesów polityczno-dynastycznych należy z pewnością spłodzenie licznego potomstwa. Dzięki temu zapobiegł on groźbie wygaśnięcia dynastii, która wisiała nad Gryfitami pod koniec XV stulecia.

W roku 1534 Gryfici przyjęli luteranizm, co oczywiście miało przełożenie na prowadzoną przez nich politykę.

Ostatnim męskim przedstawicielem rodu był Bogusław XIV. Zmarł on w roku 1637. Księstwem pomorskim podzieliły się Szwecja i Brandenburgia. Anna de Croy – ostatnia przedstawicielka dynastii Gryfitów – zmarła w roku 1660.

***

Początki

Dzieje mennictwa zachodniopomorskiego sięgają XI stulecia. Przez kilkadziesiąt lat, od mniej więcej połowy XI wieku do początków XII wieku emitowano tzw. „naśladownictwa łupawskie” (od miejscowości Łupawa gdzie w XIX wieku został odkryty duży skarb z tymi monetami). Czerpały one wzorce ze znajdujących się wówczas w obiegu denarów obcych: angielskich, niemieckich czy duńskich.

Naśladownictwo łupawskie denara saksońskiego Ottona III; Av.: Krzyż z kółkami w kątach, pseudolegenda w otoku; Rv.: Krzyż z łukami w kątach, pseudolegenda w otoku; zdjęcie: Warszawskie Centrum Numizmatyczne

Mennictwo książęce

Początek oficjalnego i oryginalnego mennictwa książęcego wiąże się z panowaniem Bogusława I i Kazimierza I. Emitowane przez nich denary bito od początku lat 70-tych XII wieku do ok. 1190 roku. Początkowo ważyły one 0,9 g i prezentowały bardzo wysoki poziom techniczny. Na denarach z lat 1187-89 można odczytać imiona zarządców mennic: Eilberta, Hartmana, Waltera i Teoderyka. Byli to sprowadzeni z Niemiec specjaliści zatrudnieni w celu uruchomienia mennictwa pomorskiego. Najpierw denary książęce bito w Kołobrzegu. Potem dołączyły kolejne mennice: w Przęcławiu, Szczecinie, Dyminie , Kamieniu Pomorskim oraz w Sławnie. Na dużym obszarze, od księstwa sławieńskiego na wschodzie do państewek obodrzyckich na zachodzie zapanował jednolity, scentralizowany system monetarny. R. Kiersnowski wysunął nawet tezę iż stemple przygotowywano w jednym miejscu, a następnie rozsyłano je do poszczególnych mennic.

Denar Bogusław II i Kazimierz II, Kamień Pomorski (1187-1220); Av.: Głowa św. Jana, napis otokowy; Rv.: Trójwieżowy kościół, napis otokowy; zdjęcie: Warszawskie Centrum Numizmatyczne

W ostatnim dziesięcioleciu XII wieku dwustronne denary książęce zostały wyparte przez brakteaty. Reformę przeprowadzono szybko i sprawnie na całym wymienionym wyżej obszarze. W drugiej połowie XIII wieku w obiegu obok brakteatów ponownie pojawiły się dwustronne denary. Nie wiadomo jaka występowała między nimi relacja wartości. Na początku XIV stulecia zaprzestano bicia brakteatów.

Mennictwo biskupie

W średniowiecznym mennictwie pomorskim na uwagę zasługują monety biskupów kamieńskich. Były one bite w mennicy kołobrzeskiej w drugiej połowie XIII i przez cały XIV wiek. Dzięki wizerunkom herbów, niektóre emisje udało się przyporządkować konkretnym biskupom kamieńskim: Janowi (1343-72), Filipowi z Rehberg (1372-85), Mikołajowi z Bock (1398-1410).

Denar biskupstwo kamieńskie (nieokreślony biskup XIV wiek), Kołobrzeg; Av.: Dwa skrzyżowane pastorały, po bokach cztery kulki; Rv.: Negatyw awersu; Moneta srebrna; średnica 10,5-11 mm; waga 0,25 g; mennica Kołobrzeg; Kop. (1995) – 4683, R2

Mennictwo miejskie

W XIV wieku rozkwitło również mennictwo poszczególnych miast pomorskich.  Najwcześniej (1325) prawo do bicia własnej monety uzyskały Gryfia, Strzałów i Tąglim. Nieco później dołączyły do nich Pyrzyce, Dymin, Gardziec nad Odrą oraz Szczecin. Początkowo – zgodnie z duchem epoki – w miastach zachodniopomorskich bito brakteaty.

Brakteat miejski, Gryfia II połowa XV wieku; Głowa w koronie na wprost, promienista obwódka; zdjęcie: Warszawskie Centrum Numizmatyczne

W połowie XIV wieku pojawiła się jednak nowa jednostka monetarna – tzw. vinkenaugen (vincones). Były to denarki o małej wadze i podłej próbie srebra. Przez pewien czas w obiegu pozostawały obydwa gatunki monet. W niektórych miastach (Gryfia, Strzałów) stare brakteaty przetrwały do XV stulecia.

W stuleciu XIV i niemal całym XV mennictwo książęce na Pomorzu Zachodnim zostało zdominowane przez mennictwo miejskie. Miasta zachodniopomorskie były ważnym elementem Hanzy i odgrywały tam istotną rolę. W roku 1381 Hamburg, Lubeka, Luneburg, Wismar, Rostock oraz Strzałów zawarły umowę, w wyniku której została wprowadzona reforma groszowa. Na Pomorzu Zachodnim pojawiła się nowa jednostka monetarna – witten. Witteny ważyły ponad 1 g i były bite ze srebra wysokiej próby (930/1000). Miały wartość czterech denarów lubeckich. Obok wittenów do obiegu weszły również trzeciaki, monety o wadze 0,7-0,8 g, bite z dobrego srebra. Odpowiadały wartości trzech denarów lubeckich. W przeciwieństwie do wittenów nie odegrały one istotnej roli w mennictwie Pomorza Zachodniego.

Witten miejski, Gryfia b. d.; Av.: Gryf, napis otokowy; Rv.: Tarcza herbowa, napis otokowy; zdjęcie: Warszawskie Centrum Numizmatyczne

W 1395 roku w wyniku porozumienia Gryfii, Strzałowa i Tąglima weszła do obiegu kolejna nowa jednostka monetarna – gruby fenig. Odpowiadał on dwóm wittenom (które w ciągu kilkunastu lat od wprowadzenia uległy znaczącej deprecjacji) lub też dwunastu denarom strzałowskim. Grube fenigi zostały wkrótce przyjęte przez miasta Hanzy. Trafiły również do innych miast Pomorza Zachodniego. Jak pisał J. Piniński, gruby fenig stanowił „pierwszą realizację szeląga zachodniopomorskiego”. Jego wartość była zresztą porównywalna z wprowadzonym nieco wcześniej szelągiem krzyżackim.

Zarówno witteny jak i grube fenigi z biegiem czasu ulegały daleko idącej deprecjacji. Kolejne decyzje monetarne miast pomorskich stanowiły reakcję na spadek wartości nowych gatunków monet. W roku 1408 w Szczecinie wprowadzono kolejną nowa jednostkę – kwartnik. Była to moneta o wartości czterech vinkenaugenów lub trzech denarów strzałkowskich. W przeciwieństwie do witenów i grubych fenigów, kwartniki nie przyjęły się na całym Pomorzu Zachodnim. Zostały wprowadzone jedynie w miastach związanych gospodarczo ze Szczecinem (m.in. Stargard, Pyrzyce, Goleniów).

Kwartnik miejski, Szczecin XIV-XV wiek; Av.: Głowa gryfa w koronie w lewo, napis otokowy; Rv.: Gryf w lewo; zdjęcie: Warszawskie Centrum Numizmatyczne

Mennictwo Bogusława X – wielka reforma monetarna

Mennictwo książęce z marazmu wydobył dopiero Bogusław X po zjednoczeniu Pomorza Zachodniego w roku 1478.

Po pierwsze, ograniczył mennictwo miast zachodniopomorskich. Mennice miejskie zostały zamknięte. Jedyny wyjątek stanowiła mennica w Strzałowie. Od roku 1504 stopa mennicza bitych tam monet została zrównana z książęcą. W roku 1522, rok przed śmiercią księcia Bogusława X, mennica strzałkowska została zamknięta.

Po drugie – obok ograniczenia mennictwa miejskiego – Bogusław X wcielił w życie głęboką reformę, wprowadzając rozbudowany, bimetaliczny system monetarny. Zajęło mu to 11 lat (1489-1500). W systemie tym najmniejszą jednostką był fenig (denar). Sześć fenigów odpowiadało wartości witena. Z kolei dwa witeny miały wartość szeląga. W systemie księcia Bogusława X pojawiła się nowa ciężka moneta srebrna – bogusław. Jej wartość to osiem szelągów. Wg ordynacji z roku 1500 bogusławy ważyły 4,86 g i były bite ze srebra o wysokiej próbie 14 ½ łuta. Efemeryczna emisja monety złotej – guldena – ograniczyła się do roku 1499. Złoty gulden miał wartość 6 bogusławów (48 szelągów).

Księstwo szczecińskie, szeląg Bogusław X, Szczecin 1504; Av.: Herb księstwa pomorskiego. Napis w otoku: BVGSLAVS DVX STETTINSIS; Rv.: Herb księstwa rugijskiego. Napis w otoku: MONE NOVA STETIN 1504; Moneta srebrna; średnica 20 mm; waga 1,39 g; mennica Szczecin; Kop. 4179, R

Produkcją monet książęcych zajmowały się trzy mennice: w Gardźcu, w Dąbiu i w Szczecinie. W roku 1524 (rok po śmierci Bogusława X) mennictwo książęce na Pomorzu Zachodnim zamarło na kilkadziesiąt lat.

Mennictwo książęce – ciąg dalszy

Po kilkudziesięcioletniej drzemce mennictwo zachodniopomorskie przebudziło się w roku 1580. Dokonali tego trzej książęta: szczeciński Jan Fryderyk, wołogosko-słupski Ernest Ludwik oraz bardowski Bogusław XIII. Mimo iż każdy z nich bił monety pod swoim stemplem, pochodziły one z jednej mennicy – w Szczecinie. O silnym poczuciu jedności zachodniopomorskiej świadczą również szerfy z lat 1581-83, z literą „P” (Pomorze) na awersie. Były to prawdopodobnie wspólne emisje Jana Fryderyka, Ernesta Ludwika oraz Bogusława XIII.

Książęta szczeciński, wołogosko-słupski i bardowski zorganizowali złożony i dość skomplikowany system monetarny, w którym obok monet srebrnych bite były również miedziane oraz złote. J. Piniński podzielił emitowane przez nich monety na trzy grupy.

1. Nawiązujące do mennictwa średniowiecznego półszelągi, szelągi i szelągi podwójne
2. Monety nowożytnego systemu talarowego: talary, półtalary, ćwierćtalary, monety o wartości 1/8 talara, a także szerfy, pierwsze na Pomorzu Zachodnim monety miedziane (o wartości obola, czyli połówki feniga – denara), bite w olbrzymich ilościach w latach 1581-99.
3. Dukaty – monety ze złota wysokiej próby

System stworzony przez Jana Fryderyka, Ernesta Ludwika oraz Bogusława XIII działał w latach 1580-99, po czym nastąpiła dziesięcioletnia przerwa. Z kolei produkcję menniczą wznowił książę wołogoski Filip Juliusz,który uruchomił mennicę we Franzburgu. Bił tam złote guldeny, dwutalary, talary, grosze, podwójne szelągi i miedziane fenigi. Trzy lata później dołączył do niego książę szczeciński, a następnie kolejni książęta zachodniopomorscy.

Szerf Ernest Ludwik, Wołogoszcz 1592; Av.: Napis w trzech wierszach: WOL-GAST 1592; Rv.: Gryf w koronie atakujący w lewo; Moneta miedziana; średnica 13-14 mm; waga 0,85 g; mennica Wołogoszcz; Gibczyński, Witkiewicz – EL.92.6.b, R1; Kop. (1995) – 4548, R1

***

Charakteryzując mennictwo zachodniopomorskie w XVII wieku wspomnieć trzeba o wyjątkowo obfitych emisjach talarów (ok. 120 odmian), a także licznych emisjach monet pamiątkowych.

Mennictwo biskupie – ciąg dalszy

W 1615 roku została otwarta mennica biskupów kamieńskich w Koszalinie. Była tu jednak bita tylko drobnica: trzeciaki, grosze i podwójne szelągi.

Wielka Kalada i monety z kontrasygnaturami

Istotnym momentem w historii mennictwa zachodniopomorskiego było ogłoszenie edyktu cesarskiego z 14 grudnia 1623 roku (tzw. Wielka Kalada), który powstrzymał niezwykle uciążliwe dla ludności psucie monety. Największe nasilenie tego procederu miało miejsce na przełomie drugiej i trzeciej dekady XVII wieku.

Podwójne szelągi bite w czasie największej inflacji w latach 1619-22 po wejściu w życie edyktu były warte 1 ½ szeląga. W związku z tym na podwójnych szelągach zaczęły się pojawiać kontrasygnatury miejskie, niekiedy z liczbą „3” oznaczającą trzy półszelągi, czyli prawidłową wartość monety.

Po raz drugi fala kontrasygnatur miejskich pojawiła się na zdeprecjonowanych monetach 1/48 talarowych, na początku lat 90-tych XVII wieku. Było to już za czasów panowania szwedzkiego na części Pomorza Zachodniego (Karol XI).

Podwójny szeląg Filipa Juliusza z kontrasygnaturą Strzałowa; zdjęcie: Warszawskie Centrum Numizmatyczne

Mennictwo miejskie – Strzałów

W mennictwie miejskim XVII stulecia na pierwszy plan wybił się Strzałów.  Po zamknięciu mennicy w roku 1522, reaktywacja nastąpiła A. D. 1607. Monety miejskie Strzałowa były emitowane przez cały XVII wiek (z kilkoma przerwami). Mennica miejska działała nawet po zajęciu części Pomorza przez Szwedów. Jej ostateczne zamknięcie nastąpiło dopiero w roku 1708.

***

W roku 1637 wygasła książęca dynastia Gryfitów, zaś 11 lat później zakończyła się wojna trzydziestoletnia. Na mocy postanowień pokoju westfalskiego (1648) Pomorze Zachodnie zostało podzielone między Szwecję i Brandenburgię i ostatecznie utraciło niezależność.

Literatura:

O różnych aspektach heraldycznych związanych z powyższym tekstem można poczytać w IX tomie „Katalogu…” E. Kopickiego, cz. 2.

O książętach pomorskich sporo można się dowiedzieć z książki Z. Borasa: „Książęta Pomorza Zachodniego”, Poznań 1996.

Na temat historii monetarnej Pomorza Zachodniego traktuje niewielka ale dość treściwa książka J. Pinińskiego: „Dzieje pieniądza zachodniopomorskiego”, Szczecin 1976.

Ogólną charakterystykę pomorskiego systemu monetarnego (ze szczególnym uwzględnieniem stóp menniczych) zawiera również praca Z. Żabińskiego: „Systemy pieniężne na ziemiach polskich”, Wrocław 1981.

Ciekawą syntezę mennictwa pomorskiego prezentuje również praca zbiorowa pod redakcją G. Horoszko, opisująca stałą ekspozycję Muzeum Narodowego w Szczecinie: „Gabinet Pomorski. W zwierciadle monet, banknotów i pieczęci”.

Do badań nad średniowiecznym mennictwem zachodniopomorskim wiele wniosły artykuły R. Kiersnowskiego publikowane na łamach Wiadomości Numizmatycznych (1960; 1/1962; 1/1970) oraz w pracy „Mennice i mincerze na Pomorzu Zachodnim w drugiej połowie XI w.”, (w:) „Materiały zachodniopomorskie 1960”, t. 6.

Na koniec, pisząc o mennictwie Pomorza Zachodniego nie można pominąć dwóch znakomitych pozycji pochodzących z ostatnich lat, prac autorstwa W. Gibczyńskiego i T. Witkiewicza:

„Szerfy pomorskie. Katalog”

oraz

„Podwójne szelągi w mennictwie pomorskim (1594-1670)”.

Na temat kontrasygnatur miast pomorskich na monetach Karola XI ciekawy artykuł napisał W. Gibczyński – do ściągnięcia na stronie:

http://www.szerfszczecin.pl/content/92-kontry-miast-pomorskich-na-szelagach-148-tal-karola-xi