W czasach Jana Kazimierza mennica lwowska pracowała w dwóch turach. Lata 1656-1657 to była totalna amatorszczyzna. Kierownictwo sprawował wówczas Hieronim Pinocci. Ze sreber kościelnych (decyzja kurii rzymskiej) wybito wówczas 207 075 ortów i 11 988 szóstaków. Cel tych doraźnych emisji był oczywisty: dostarczenie Janowi Kazimierzowi środków na prowadzenie wojny ze Szwecją.

Sądząc po efektach, personel mennicy został wzięty „z łapanki”.

Ort koronny Jan Kazimierz, Lwów 1656

Lata 1660-1663 to już zupełnie inny rozdział historii mennicy lwowskiej. Najpierw zarząd sprawował Giovanni Baptista Amoretti (1660-1662). Na szóstakach z tego okresu widnieją jego inicjały GB-A.

W roku 1662 mennica lwowska weszła w skład tzw. Mennicy Generalnej Krakowskiej (mennica krakowska, bydgoska, lwowska), która została wydzierżawiana braciom Andrzejowi i Tomaszowi Tymfom. Początkowo (1662) na szóstakach umieszczano inicjały A-T, należące do starszego z braci. Potem (1662-1663), gdy z ramienia Andrzeja Tymfa mincmistrzem został Christian Pfahler, obok liter A-T pojawiły się inicjały Pfahlera C – P (Ac-pT).

Szóstaki lwowskie nie wyróżniają się perfekcją wykonania i kunsztem artystycznym rytowników. Dotyczy to również popiersi królewskich. Jak dowcipnie ujął to P. L. Czarnecki we wprowadzeniu do charakterystyki portretów Jana Kazimierza, „profil króla wyraża każdorazowo tylko różny zakres frustracji sposobem potraktowania swojej fizjonomii”[1] (GZN 2009, nr 81, s. 26). W okresie 1660-1663 na szóstakach lwowskich pojawiło się kilka typów portretu króla Jana Kazimierza. Jak dotąd tylko w dwóch pracach autorzy pokusili się o ich wyodrębnienie: A. Kriżaniwskij, S. Bielopolskij i W. Szlapinskij w katalogu szóstaków lwowskich[2] oraz P. L. Czarnecki w pracy „Szóstaki kazimierzowskie II dekady panowania – krótka wycieczka po mennicach koronnych”[3].

***

Autorzy katalogu szóstaków lwowskich wyodrębnili i dokonali charakterystyki czterech typów portretów króla[4]. Opisy występujących między nimi różnic są bardzo zdawkowe:

• Typ 1 – małe popiersie i głowa króla
• Typ 2 – małe popiersie i głowa króla (Czyżby? D. M.), ale z wielkim nosem i zbyt dużą koroną
• Typ 3 – duże popiersie i głowa króla
• Typ 4 – różni się od trzech pierwszych typów (tzw. szerokich portretów króla) wydłużonym popiersiem i głową króla

(skan LWN 2006, nr 3, s. 23)

***

P.L. Czarnecki również scharakteryzował cztery typy portretów występujących na szóstakach lwowskich (s.27-29). Ponadto, przy każdym typie portretu zostały zaprezentowane po dwa zdjęcia (być może należałoby je traktować jako odmiany danego typu):

Typ D

Typ D1

Typ B2

Typ E1

(skan z GZN 2009, nr 81, s. 27-29)

Typy portretów wyodrębnione przez P. L. Czarneckiego są elementem szerszej konstrukcji teoretycznej, w której autor starał się ująć charakterystykę portretów Jana Kazimierza na szóstakach bitych we wszystkich mennicach koronnych. Wydaje się, że próba wkomponowania portretów lwowskich w bardziej ogólny schemat odbiła się niekorzystnie na precyzji opisu cech charakterystycznych poszczególnych typów. Jest on – podobnie jak w przypadku katalogu A. Kriżaniwskiego, S. Bielopolskiego i W. Szlapinskiego – niewystarczający.

***

Oto moja propozycja systematyki portretów Jana Kazimierza na szóstakach koronnych z mennicy lwowskiej bitych w latach 1660-1663:

Typ 1

Cechy wyróżniające portretu typu 1 Jana Kazimierza to płaski, często haczykowaty nos oraz schematyczna (niedopracowana pod względem artystycznym) draperia płaszcza otaczająca szerokim łukiem Order Złotego Runa. W przypadku typu 1 wspomnieć należy o elemencie rysunku, który przy opisie typu 3 został określony jako „pionowe i ukośne elementy zbroi”. Na portretach typu 1 jest on również obecny. Często jednak, zwłaszcza w przypadku egzemplarzy w gorszym stanie zachowania, jest niewidoczny lub ledwo widoczny. Występuje na drugim planie (w zestawieniu z dobrze wyeksponowaną draperią płaszcza). Ponadto jest obecny również w innych typach portretów (2 i 3). Z tego powodu nie został zaliczony do cech wyróżniających. Typ 1 został uwzględniony zarówno w „LWN”, jak i w „GZN” (typ 1. oraz typ D).

Typ 2

Cechą wyróżniającą typu 2. jest groteskowy rysunek monarszej głowy. Jest to najmniej udany portret Jana Kazimierza. Głowa z wydatnym nosem wydaje się być zbyt szeroka i jakby spłaszczona. Portrety typu 2 również zawierają „pionowe i ukośne elementy zbroi”. Z tych samych powodów co w przypadku typu 1 nie zostały one potraktowane jako punkty wyróżniające. Typ 2 uwzględnili autorzy katalogu szóstaków lwowskich w „LWN” (jako typ 2), nie został on natomiast wyodrębniony w „GZN”. P. L. Czarnecki potraktował go zapewne jako jedną z odmian typu D1.

Typ 3

Punkt wyróżniający typu 3 to wyraźnie widoczne, znajdujące się na pierwszym planie popiersia pionowe i ukośne elementy zbroi sąsiadujące z Orderem Złotego Runa. Ten typ portretu jest podobny do portretu 2. Jednak w przeciwieństwie do portretu typu 2 rysunek głowy króla (kształt, proporcje poszczególnych elementów twarzy) jest w miarę poprawny. Typ 3 zawiera kilka odmian. Na niektórych z nich widoczna jest draperia płaszcza. Nie stanowi ona jednak elementu dominującego popiersia (jak np. w portretach typu 1 czy 4). Typ 3 został uwzględniony zarówno w „LWN”, jak i w „GZN” (typ 3 i typ D1).

Odmiany typu 3

Typ 4

Cechą wyróżniającą typu 4 jest wyraźnie widoczna na pierwszym planie i dominująca schematyczna draperia płaszcza otaczająca wąskim łukiem Order Złotego Runa. Na portretach tego typu nie występują pionowe i ukośne elementy zbroi sąsiadujące z Orderem Złotego Runa. Portret typu 4 nie został wyodrębniony przez zespół  A. Kriżaniwskij, S. Bielopolskij i W. Szlapinskij, gdzie potraktowano go zapewne jako odmianę typu 3. Uwzględnił go natomiast P. L. Czarnecki jako typ B2.

Typ 5

Typy 5 i 6 różnią się od pozostałych wielkością. Królewski profil jest tu wyraźnie mniejszy. Typ 5 charakteryzuje się najlepszym chyba pod względem artystycznym dopracowaniem popiersia poniżej monarszej głowy. Fałdy tkaniny płaszcza otaczające Order Złotego Runa układają się w sposób naturalny i nieschematyczny.

 

Typ 6

Typ 6 sprawia wrażenie jakby był zbarbaryzowaną forma typu 5. Draperia płaszcza schematyczna i regularna, otacza równym, wąskim łukiem Order Złotego Runa. Zarówno w „LWN”, jak i w „GZN” typ 5 i 6 zostały potraktowane łącznie (typ 4 oraz typ E1).

 

Na czym polega różnica między moja systematyką portretów Jana Kazimierza, a typologiami omówionymi na początku artykułu? Po pierwsze, wyodrębniono tu więcej typów portretów. Po drugie, różnice między nimi (cechy wyróżniające) są opisane bardziej precyzyjnie.

Czy takie dokładne opisy są potrzebne? Przecież wszystko widać na zdjęciach. Otóż emisje lwowskie charakteryzuje niechlujne bicie. Poza tym, portrety Jana Kazimierza na szóstakach lwowskich są do siebie podobne. Z punktu widzenia kolekcjonera, dokładny opis, a w każdym razie ustalenie punktów wyróżniających jest bardzo przydatne.

***

[1] P. L. Czarnecki: Szóstaki kazimierzowskie II dekady panowania – krótka wycieczka po mennicach koronnych, „Gdańskie Zeszyty Numizmatyczne” 2009, nr 81, s. 26

[2] A. Kriżaniwskij, S. Bielopolskij, W. Szlapinskij: Katalog monet Jan II Kazimierza bitych w mennicy lwowskiej w latach 1660-1663, „Lwowskie Wiadomości Numizmatyczne” 2006, nr 3

[3] P. L. Czarnecki: op. cit.

[4] A. Kriżaniwskij, S. Bielopolskij, W. Szlapinskij: op. cit, s. 23