Jedna z definicji pojęcia „chronologia” mówi iż jest to kolejność następowania po sobie zdarzeń czy zjawisk. O tym jak bardzo istotna jest chronologia w numizmatyce nikogo nie trzeba oczywiście przekonywać. Jednym z najtrudniejszych działów numizmatyki jest mennictwo okresu średniowiecza, kiedy to na monetach nie umieszczano roku wybicia. Data zaczęła pojawiać się na monetach dopiero na przełomie XV i XVI wieku. Od tego czasu w prosty sposób można więc z grubsza ustalać kolejność poszczególnych emisji – ciąg chronologiczny odpowiada datom umieszczanym na monetach.
Wiadomo jednak, że kolekcjoner-numizmatyk to zwolennik dzielenia włosa na czworo, który nie zadowala się rozwiązaniami „z grubsza” i chciałby wiedzieć np. jak można ustalić kolejność emisji w danym roku.
Optymalna byłaby tu analiza połączeń stempli awersu i rewersu. Dzięki niej można uzyskać precyzyjną odpowiedź na pytanie o chronologię poszczególnych odmian z danego rocznika. Jest to jednak metoda żmudna, długotrwała i niezwykle trudna (zadanie dla wytrawnego uczonego), a w większości przypadków niewykonalna. Z jednej strony materiał badawczy może być niewystarczający, z drugiej zaś problemem może być jego nadmiar. Wyobraźmy sobie np. badanie połączeń stempli boratynek z mennicy ujazdowskiej, które wybito w setkach milionów egzemplarzy.
Przeciętny kolekcjoner radzi więc sobie w inny sposób i korzysta z rozwiązań cząstkowych.
1. Informacje zawarte w napisach
Niekiedy napisy na monetach zawierają informacje niezbędne do ustalenia kolejności emisji. O różnicach w tytulaturze królowej Krystyny na szelągach ryskich pisałem jakiś czas temu na blogu:
„Gdy po śmierci Gustawa Adolfa rządy regencyjne w Szwecji sprawował Axel Oxenstierna (1632-1644), małoletnia Krystyna używała tytułu: CHRISTINA DEI GRATIA DESIGNA REGINA SVECIAE (Krystyna z Bożej łaski desygnowana królowa Szwecji). Na szelągach umieszczano oczywiście jedynie skrót: CHRISTINA D G D R S. Słowo „designa” znaczy desygnowana, czyli wyznaczona na królową, ale jeszcze nie sprawująca rzeczywistej władzy królewskiej.
Szeląg miejski Krystyna Waza, Ryga 1645 (CHRISTINA D G D R S)
Pod koniec 1644 roku osiemnastoletnia Krystyna przejęła formalnie władzę w Szwecji. W następnym roku (nie od razu) z napisów otokowych na szelągach zniknęła druga litera D(esigna). Od tej pory tytuł Krystyny Wazy widniejący na szelągach to CHRISTINA DEI GRATIA REGINA SVECIAE (Krystyna z Bożej łaski królowa Szwecji). W skrócie: CHRISTINA D G R(E) S.
Szeląg miejski Krystyna Waza, Ryga 1645 (CHRISTINA D G RE S)
Znajomość powyższych faktów może się czasami przydać. Np. przy identyfikacji źle zachowanych szelągów Krystyny, na których nie da się dostrzec daty, możemy nieco zawęzić ramy czasowe emisji. Jeśli na awersie widnieje napis CHRISTINA D G D R S, moneta pochodzi z okresu 1635-1645. Z kolei jeśli w tytulaturze królowej nie ma drugiej litery D(esigna), wiemy, że moneta została wyemitowana w latach 1645-1654”.
2. Informacje zawarte w znakach menniczych
W roku 1595 w mennicach wielkopolskich (poznańskiej i wschowskiej) emitowano trojaki różniące się znakami menniczymi. Jeden typ charakteryzował się znakiem „skrzyżowane haki mennicze”, drugi – znakiem Róża (w rzeczywistości nie był to znak mincerski lecz herb). W tym przypadku, aby ustalić który typ był wcześniejszy, a który późniejszy musimy odnieść się do naszej wiedzy na temat mennic wielkopolskich i ustalić do kogo należały poszczególne znaki. Otóż „skrzyżowane haki” to znak mincerski Walentego Jahnsa, z kolei Róża to herb Hermana Rüdigera. Pierwszy z nich był dzierżawcą mennicy poznańskiej i wschowskiej do kwietnia 1595 roku, drugi – od kwietnia. Jak widać informacje te pozwalają ustalić kolejność emisji wspomnianych typów trojaków.
Trojak koronny Zygmunt III Waza 1595 (haki); fot. WCN
Trojak koronny Zygmunt III Waza 1595 (Róża)
3. Informacje zawarte w kompozycji (schemacie ikonograficznym) monety
Trojaki koronne Zygmunta Wazy z mennicy lubelskiej, w roku 1599 charakteryzowały dwa schematy ikonograficzne. Różnica między nimi jest niewielka, ale dla naszych rozważań wystarczająca.
- Po bokach herbu Lewart: L – 99
- Po bokach herbu Lewart: u góry I – F, u dołu L – 99
Pierwszy z wymienionych schematów jest chronologicznie wcześniejszy. Skąd to wiemy? Stanowi on kontynuację kompozycji z roku 1598 (po bokach herbu Lewart: L – 98). Z kolei odmiany z roku 1600 charakteryzują się występowaniem inicjałów podskarbiego I – F.
4. Informacje zawarte w rysunku poszczególnych elementów monety
Przyjrzyjmy się szelągom ryskim Zygmunta III Wazy, a zwłaszcza rysunkowi korony na monetach z roku 1618.
Szelągi ryskie Zygmunta Wazy z roku 1618, kolekcja Michała Króla
Rysunek korony nie stanowi tu jedynie elementu estetyki monety. Kryje się za nim bardzo konkretny przekaz informacyjny. Pozwala on mianowicie umiejscowić poszczególne odmiany rocznika 1618 w szeregu chronologicznym. Szelągi z roku 1617 charakteryzują się dużą koroną. Z kolei w roku 1619 nad monogramem umieszczano małą koronę. Tak więc w roku 1618 nastąpiła zmiana rysunku korony na awersie. Szelągi z roku 1618 z dużą koroną są wcześniejsze, zaś te z małą koroną – późniejsze.
Po lewej – monogram z dużą koroną; po prawej – z małą