Emisje mennicy olkuskiej w czasach Zygmunta Wazy – kilka ciekawostek

Spośród mennic koronnych Zygmunta III, kilka darzę szczególną sympatią. Należy do nich mennica olkuska. Działała ona zaledwie 22 lata, jej znaczenie dla mennictwa Rzeczypospolitej w tym okresie było jednak olbrzymie. Emisje mennicy olkuskiej obejmowały większą część panowania Stefana Batorego oraz niecałe 14 lat panowania Zygmunta III Wazy.

Różne dane statystyczne dotyczące olkuskiej produkcji menniczej w interesującym nas, drugim okresie można znaleźć w pracy J. Reymana: „Mennica olkuska 1579-1601”. Spośród całej masy wyliczeń autora, dwie liczby robią na mnie największe wrażenie. Otóż biorąc pod uwagę wartość przerobu srebrnego kruszcu, produkcja mennicy olkuskiej w czasach Zygmunta Wazy stanowiła:

21% produkcji wszystkich mennic Rzeczypospolitej
25% produkcji wszystkich mennic koronnych

Poniżej przedstawię garść ciekawostek i wybranych informacji odnoszących się do monet emitowanych przez mennicę olkuską w czasach Zygmunta III.

Być może pierwsze monety Zygmunta Wazy jako króla Polski pochodzą z mennicy olkuskiej. Koronacja nowego króla odbyła się 27 grudnia 1587 roku. Pod koniec tego roku została wyemitowana seria talarów medalowych, które miały upamiętniać to wydarzenie. Stemplami talarów medalowych wykonano również odbitki w złocie. „Okazją do rozdawania medali było homagium, które zwyczajowo było dzień po koronacji, czyli 28.12. Homagium to uroczystość publicznego złożenia hołdu przez stany i ludność nowemu władcy” (J. Dostych: Katalog talarów medalowych Zygmunta III Wazy, aktualizacja na dzień 25.05.2020, s. 3). Przyjmuje się, że te okazałe monety pochodzą (lub mogą pochodzić) z mennicy olkuskiej, nie zachowały się jednak żadne dokumenty, które by to potwierdzały.

Talar medalowy Zygmunt Waza, Olkusz (?) 1587; MNK (Muzeum Czapskich), fot. Pracownia fotograficzna MNK

Jedyną mennicą w czasach Zygmunta III gdzie na trojakach umieszczano herby Polski i Litwy w schemacie tarczy pięciopolowej była mennica olkuska.

Trojak koronny Zygmunt Waza, Olkusz 1588 – na rewersie tarcza pięciopolowa; MNK (Muzeum Czapskich), fot. MNK (Paweł Czernicki)

Tylko na groszach obok „topora” Kacpra Rytkiera umieszczano jego inicjały „CR”. Na innych nominałach bitych (lub tłoczonych) pod jego kierownictwem, widniał jedynie „topór” lub inicjały „CR”.

Grosz koronny Zygmunt Waza, Olkusz 1594 (inicjały „CR” po bokach znaku „topór”), fot. PDA

W latach 1588-1591 datę na monetach umieszczano w całości. Od roku 1592 zaczął pojawiać się skrót „92” lub „9Z”.

Szeląg koronny Zygmunt Waza, Olkusz 1590 (pełna data – „1590”), fot. Marciniak DA

Trojak koronny Zygmunt Waza, Olkusz 1592 (skrót daty – „9Z”), fot. Marciniak DA

Rzymska liczba „III” jako oznaczenie nominału – obok opisu w legendzie – była umieszczana zarówno na trojakach (trzy grosze), jak i ternarach (trzy denary).

Trojak koronny Zygmunt Waza, Olkusz 1599 (dwukrotnie zapisany nominał – u góry rewersu „III” oraz w legendzie rewersu „GROS ARG TR”), fot. Wójcicki PDA

Jedynym nominałem bez legendy napisowej na rewersie był wspomniany wyżej ternar, czyli trzeciak. Emisja ternarów miała charakter incydentalny. W roku 1591 wybito niewielką liczbę tych monet. Dziś znany jest tylko jeden egzemplarz z Muzeum Czapskich.

Trzeciak koronny Zygmunt Waza, Olkusz 1591, MNK; fot. MNK (Paweł Czernicki)

W latach 1592-1594 obok standardowych emisji przypominających bicia z lat poprzednich, pojawiły się monety nowe, tłoczone przy pomocy prasy walcowej. Jakiś czas temu pisałem o tym na blogu:

http://blognumizmatyczny.pl/2022/05/06/prasa-walcowa-w-mennicy-olkuskiej-1592-1594/

Zgodnie z ordynacją menniczą z roku 1599 na monetach miały być umieszczane inicjały miast, w których działały poszczególne mennice koronne. W mennicy olkuskiej realizacja tego rozporządzenia nastąpiła z pewnym poślizgiem. W roku 1599 nie zostało ono jeszcze wprowadzone w życie. Dopiero od roku 1600 zaczęto umieszczać na monetach literę „I” (Ilcusia).

Trojak koronny Zygmunt Waza, Olkusz 1600 – inicjał „I” na rewersie po prawej stronie u dołu

W ciągu 22-letniej historii mennicy koronnej w Olkuszu zdarzały się spektakularne błędy stempla. Do najbardziej „efektownych” należą: brak imienia króla w napisach otokowych, brak herbu Snopek oraz brak herbu podskarbiego Lewart.