„Ciemny wiek” (717-820)[i]

W okresie tym, obejmującym niemal cały VIII i początek IX wieku, obszar cesarstwa bizantyńskiego ograniczał się już tylko do części Azji Mniejszej, części Półwyspu Bałkańskiego, Sycylii oraz skrawków Italii. W polityce zagranicznej Bizancjum na pierwszy plan wysuwały się wojny z Arabami, Słowianami oraz Bułgarami. W tym samym czasie w Europie Zachodniej istotną rolę zaczęło odgrywać państwo Franków, a na scenę historii weszła dynastia Karolingów (Karol Młot – majordomus, Pepin Krótki – król, Karol Wielki – cesarz).

Politykę wewnętrzną cesarstwa bizantyńskiego zdominował spór ikonoklastyczny – konflikt między zwolennikami kultu ikon i jego przeciwnikami. Miał on odzwierciedlenie w ikonografii monet tego okresu.

***

„Ciemny wiek” charakteryzowała centralizacja mennictwa wschodniego z produkcją monetarną ograniczoną jedynie do mennicy w Konstantynopolu. Jednocześnie na Zachodzie – na Sycylii oraz w Italii – bardzo wyraźnie zaznaczyła się lokalna specyfika.

Złote monety sycylijskie bite w mennicy w Syrakuzach wyróżniały następujące cechy:

• wysoki relief
• napisy otokowe często nie mieszczące się na krążku monetarnym
• kształt nierzadko odbiegającym od okręgu (zwłaszcza pod koniec „ciemnego wieku”)
• litery CI – skrót od Sycylii – umieszczane w polu monety (nie zawsze)

Z kolei solidy bite w Italii (przez większą część wieku VIII w Rzymie i na początku IX stulecia w Neapolu), cechowało zdecydowane obniżenie wartości w porównaniu z poprzednim okresem. Dotyczyło ono zarówno próby złota, jak i wagi solidów, która spadła do ok. 4 g.

Leon III (717-741)

Jako przeciwnik kultu ikon Leon III emitował solidy, na których nie były umieszczane wizerunki świętych. Początkowo jednak nie wybijały się one z produkcji menniczej poprzedników. Na awersach pierwszych solidów bitych za panowania Leona III widniał portret władcy w koronie, dzierżącego w prawej ręce kulę z krzyżem – symbol władzy nad światem, w lewej akakię – symbol pokory władcy. Akakia – jeden z atrybutów władzy cesarskiej – był to cylindryczny przedmiot, w którym umieszczono proch mający przypominać władcy o śmiertelności. Wokół popiersia biegł napis otokowy: D NO LEO – N P A MUL (Panu naszemu Leonowi wiecznemu augustowi wiele lat). Na rewersie umieszczony został krzyż kalwaryjski (na trzech stopniach symbolizujących kalwarię). W otoku widniał napis: VICTORIA – AVGU, na końcu napisu oznaczenie oficyny menniczej, w odcinku CON OB – oznaczenie mennicy w Konstantynopolu.

Solid Leon III Izauryjczyk, Konstantynopol, emisja 717-720, fot. https://coins.labarum.info/en/catalog

W roku 720 Leon III ustanowił współwładcą swego syna Konstantyna V. Towarzyszyły temu daleko idące zmiany schematu ikonograficznego solidów. Na rewersie umieszczono wizerunek Konstantyna V, którego ubiór oraz insygnia władzy nie odróżniają się od ubioru oraz insygniów Leona III (na awersie). Jedynym elementem portretu pozwalającym zidentyfikować Konstantyna V jako młodszego z władców jest brak brody.

Solidy Leona III bite od 720 roku posiadają cechy charakteryzujące złote mennictwo „ciemnego wieku”:

• wyeksponowanie elementów dynastycznych jako głównego przekazu ideowego (na monetach umieszczano nie tylko wizerunek władcy, ale również jego rodziny)
• schematyczny i uproszczony rysunek postaci z mocno zaznaczonym konturem
• brak znaku menniczego CON OB (we wschodniej części cesarstwa nastąpiła centralizacja mennictwa, pracowała jedynie mennica w Konstantynopolu, nie było więc potrzeby umieszczania na monetach oznaczenia mennicy)

Solidus, Leon III Izauryjczyk, Konstantynopol, emisja 720- 741, fot. WCN

Av.: Popiersie cesarza Leona III z brodą, w koronie z krzyżem, w prawej ręce jabłko cesarskie (glob z krzyżem), w lewej – akakia (cylindryczny przedmiot zawierający proch, symbol znikomości spraw świata doczesnego – atrybut cesarza). Napis otokowy: ∂ NO LЄO – N P A MЧL. Rv.: Popiersie Konstantyna V, syna Leona III, bez brody, w koronie z krzyżem, w prawej ręce jabłko cesarskie (glob z krzyżem), w lewej – akakia. Napis otokowy: N ∂ N CONS – TANTINЧS

***

Na Sycylii w Syrakuzach w latach 717-720 bito solidy z wizerunkiem Leona III na awersie oraz krzyżem kalwaryjskim na rewersie. Był to typ analogiczny do produkcji mennicy w Konstantynopolu. Od roku 720 rozpoczęto nową emisję, z portretem Konstantyna V na rewersie. W ramach tego typu można wyodrębnić dwie odmiany:

• z literą C w polu awersu i literą I w polu rewersu
• bez liter w polach awersu i rewersu

Solidus, Leon III Izauryjczyk, Syrakuzy, emisja 720- 741 (odmiana C/I), fot. A. U. Sommer: Die Münzen des Byzantinischen Reiches 491-1453, 2010

Solidus, Leon III Izauryjczyk, Syrakuzy, emisja 720- 741 (odmiana bez C/I), fot. A. U. Sommer: Die Münzen des Byzantinischen Reiches 491-1453, 2010

***

W Italii, w mennicy rzymskiej – podobnie jak na Sycylii – do roku 720 emitowano typ solidów z portretem władcy na awersie i krzyżem kalwaryjskim na rewersie, zaś od tej daty – z wizerunkiem Konstantyna V na rewersie. Solidy rzymskie posiadają oznaczenia mennicze w polu rewersu (gwiazda, litera, krzyż). Istnieją też odmiany bez tych oznaczeń.

Solidus, Leon III Izauryjczyk, Rzym, emisja 720- 741 (odmiana: Є – gwiazda), fot. A. U. Sommer: Die Münzen des Byzantinischen Reiches 491-1453, 2010

Konstantyn V (741-775)

Po śmierci Leona III, jego syn i następca utrzymał na solidach schemat przedstawiający z jednej strony monety siebie samego, z drugiej zaś swojego zmarłego ojca. Tym razem awers stanowiła strona z wizerunkiem Konstantyna V. W porównaniu z emisjami Leona III, na solidach Konstantyna V obaj władcy zamiast kuli z krzyżem trzymają w ręku sam krzyż. W napisie otokowym rewersu utrzymano aklamację umieszczaną w okresie panowania Leona III: MUL(TOS ANNOS) – „Wiele lat (niech panuje)”[ii], co należy oczywiście uznać za niedopatrzenie czynników nadzoru menniczego.

Solid Konstantyn V, Konstantynopol, emisja 741-751, fot. WCN

W roku 751 Konstantyn V powołał swego syna Leona IV na współwładcę. Nastąpiła wówczas kolejna zmiana typologii solidów, jeszcze bardziej podkreślająca ideę dynastyczną. Na awersie zostały umieszczone portrety aktualnie panujących władców: Konstantyn V i Leona IV, zaś na rewersie wizerunek Leona III.

Solid Konstantyn V, Konstantynopol, emisja 751-775, fot. WCN

Av.: Popiersie Konstantyna V (po lewej, z brodą, w koronie z krzyżem), popiersie Leona IV syna Konstantyna V (po prawej, bez brody, w koronie z krzyżem). U góry, w polu monety – krzyż. Napis otokowy: COhSTAhTIhOS S LEOh O hEOS. Rv.: Popiersie Leona III, ojca Konstantyna V w koronie z krzyżem i z krzyżem w prawej dłoni. Napis w otoku: C –  LE – ON PA MЧL Φ – oznaczenie oficyny

***

Sycylijskie solidy Konstantyna V z mennicy w Syrakuzach reprezentują typy analogiczne do emisji konstantynopolitańskich. Pierwszy – ekstremalnie rzadki – reprezentują solidy z Konstantynem V na awersie i Leonem III na rewersie, gdzie obaj władcy trzymają krzyż w prawej ręce i akakię w lewej. Drugi typ zawiera schemat ikonograficzny z Konstantynem V i Leonem IV na awersie oraz Leonem III na rewersie. Od emisji stołecznych odróżnia je m.in. skrót imienia Konstantyna V na awersie – CONTAN (na solidach bitych w mennicy w Konstantynopolu występuje pełne imię władcy: COhSTAhTIhOS).

Solid Konstantyn V, Syrakuzy, fot. D. R. Sear: Byzantine Coins and their values, London 2006

***

Bardziej zróżnicowane jest złote mennictwo Konstantyna V w Italii, gdzie solidy bito w mennicy rzymskiej. Występują tu trzy typy solidów: pierwszy, z wizerunkiem Konstantyna V na awersie i Leona III na rewersie; drugi z portretem Konstantyna V na awersie oraz krzyżem kalwaryjskim na rewersie.

Solid Konstantyn V, Rzym, emisja 741-751, ryc. M. Salamon: Mennictwo bizantyńskie, Kraków 1987

Najciekawszy jest trzeci typ – z portretami Konstantyna V, Leona IV i „manus Dei” na awersie oraz krzyżem kalwaryjskim na rewersie. Jak pamiętamy „ciemny wiek” to okres zawziętych walk między zwolennikami kultu ikon (ikonodulami) i jego przeciwnikami (ikonoklastami). Konstantyn V był ikonoklastą, a więc gorliwym przeciwnikiem wizerunków świętych oraz ukazywania Boga w ludzkiej postaci. A mimo to na rzymskich solidach znalazł się taki wizerunek – tzw. „manus Dei”, czyli ręka Boża. Jest to najstarszy symbol działania Bożej Opatrzności w losy człowieka, a zwłaszcza w dzieło zbawienia. Jak to możliwe, że na solidach Konstantyna pojawił się taki właśnie element ikonograficzny? Otóż papiestwo nie sprzyjało ikonoklastycznej ideologii, stało raczej po stronie czcicieli obrazów. Znalazło to – jak widać – odbicie w złotym mennictwie Konstantyna V.

Poniżej poczet papieży z okresu panowania Konstantyna V:

• Zachariasz (741-752)
• Stefan II (752-757)
• Paweł I (757-767)
• Stefan III (768-772)
• Hadrian (772-795)

W typie „manus Dei” charakterystyczna jest literówka na rewersie IVCTORI zamiast VICTORI.

Solid Konstantyn V, Rzym (typ z „manus Dei” na awersie), fot. D. R. Sear: Byzantine Coins and their values, London 2006

Artabasdos[iii] (741-742)

Po śmierci Leona III przeciwko Konstantynowi V – synowi i następcy zmarłego władcy – zbuntował się jego szwagier, Artabasdos. W okresie trwania buntu (741-742) władzę sprawował początkowo sam, potem przybrał na współwładcę swego syna Nikefora.

W Konstantynopolu najpierw bił solidy ze swoim wizerunkiem na awersie i krzyżem kalwaryjskim na rewersie.

Solid Artabasdos, Konstantynopol (krzyż kalwaryjski na rewersie), fot. https://coins.labarum.info/en/catalog

Potem zamiast krzyża na rewersie zaczęto umieszczać portret Nikefora. Ten drugi typ można podzielić na dwie odmiany:

• władcy trzymają w ręku kulę z krzyżem oraz akakię
• władcy trzymają w ręku krzyż patriarchalny

Solid Artabasdos, Konstantynopol (insygnia władców: kula z krzyżem i akakia), fot. https://coins.labarum.info/en/catalog

***

Dosyć kuriozalna był początkowa emisja solidów Artabasdosa w mennicy rzymskiej. Otóż na ich rewersie został umieszczony portret… Konstantyna V (przeciwko któremu Artabasdos się zbuntował)[iiii]. Do naszych czasów zachował się tylko jeden egzemplarz tej odmiany.

Solid Artabasdos, Rzym (z imieniem Konstantyna), fot. DOC

Wkrótce jednak błąd naprawiono i na rewersie pojawił się wizerunek Nikefora.

Solid Artabasdos, Rzym (z imieniem Nikefora), ryc. D. R. Sear: Byzantine Coins and their values, London 2006

Leon IV (775-780)

Leon IV objął samodzielne rządy w roku 775, po śmierci Konstantyna V. Zgodnie z ugruntowaną już tradycją, nie usunął on z monet wizerunku ojca. Na rewersie solidów pozostawił nawet portret swego dziada, Leona III. Na awersie z kolei umieszczone zostały portrety Leona IV oraz Konstantyna VI (syna i następcy Leona IV).

Solid Leon IV, Konstantynopol, fot. ANMN

Av.: Popiersie Leona IV (po lewej, z brodą), popiersie Konstantyna VI – syna Leona IV (po prawej, bez brody) , obaj w koronie z krzyżem i w chlamidzie. U góry, w polu monety – krzyż. Napis otokowy: LEOh VS S ESSON COhST(AhTIhOS ) O hEO. Rv.: Popiersie Leona III – dziadka Leona IV (po lewej), popiersie Konstantyna V – ojca Leona IV (po prawej), obaj z brodą, w koronie z krzyżem i w loros. Pomiędzy postaciami kropka, u góry, w polu monety – krzyż. Napis w otoku: LEOh PAP’ COhSTAhTIhOS PATHR

Prawdopodobnie w roku 778 nastąpiła zmiana stylistyki portretów żyjących władców. Obaj zaczęłi być przedstawiani w pełnej postaci, na tronie – Leon IV z lewej strony, Konstantym VI z prawej.

Solid Leon IV, Konstantynopol, fot. WCN

O niuansach językowych omówionej odmiany pisał M. Salamon: „Ważną informacją tej emisji jest wprowadzenie do legendy słów greckich oddających relacje pokrewieństwa: LEON V(IO)S S(=kai) EGGON CONSTANTINOS O NEOS – <<Leon syn i wnuk Konstantyn Młodszy>> oraz LEON PAP(POS) CONSTANTINOS PATHR – <<Leon dziad – Konstantyn ojciec>>. Zmiana języka z łacińskiego na grecki nie była być może przez użytkowników monety odczuwana jako drastyczna, jako że wciąż stosowano alfabet łaciński (greckie jest jedynie H = E w ostatnim słowie)”[v].

***

Na panowanie Leona IV przypada zakończenie emisji solidów w mennicy rzymskiej. Solidy z tego okresu posiadają po obydwu stronach wizerunek Leona IV[vi]. Są to monety o bardzo zaniżonej próbie złota, które raczej należałoby nazwać elektronowymi niż złotymi.

Konstantyn VI (780-797)

Ewolucja solidów w czasach Konstantyna VI poszła w kierunku dalszego nasilenia akcentów dynastycznych. Na najbardziej popularnym typie solida umieszczono już pięć osób z rodziny panującej. Na awersie widniał portret samego Konstantyna VI z lewej strony oraz jego matki (regentki) Ireny – z prawej. Na rewersie wciśnięto trzy całopostaciowe wizerunki zmarłych cesarzy: Leona III (pradziada Konstantyna VI), Konstantyna V (dziada) oraz Leona IV (ojca). W napisach otokowych w porównaniu z solidami Leona IV zwiększyła się liczba elementów greckich. Dotychczasowy, łaciński tytuł władcy „augustus” został zastąpiony greckimi „basileus” oraz „despotes”. Nie została również umieszczona tradycyjna łacińska formuła D(ominus) N(oster), czyli pan nasz.

W typie solidów z pięciorgiem władców można wyróżnić dwie odmiany, wyodrębnione ze względu na atrybuty władzy, trzymane przez Irenę:

• regentka z krzyżem w lewej ręce
• regentka z krzyżem w lewej ręce i kulą z krzyżem w prawej

Solid Konstantyn VI, Konstantynopol, emisja 780-792 (regentka z krzyżem), fot. https://coins.labarum.info/en/catalog

Solid Konstantyn VI, Konstantynopol, emisja 780-792 (regentka z krzyżem oraz z kulą z krzyżem), fot. WCN

W roku 792 Irena została uznana za współcesarzową. Miała odtąd sprawować władzę wraz z synem. Była to oczywiście pozycja wyższa niż regentki. Zmiana statusu Ireny miała odzwierciedlenie w rysunku solidów. Nowe solidy przedstawiały Irenę na awersie, zaś Konstantyna VI na rewersie. Która strona monety jest awersem, a która rewersem na dobrze wybitych egzemplarzach można rozpoznać po oznaczeniu numeru oficyny menniczej na końcu napisu otokowego po stronie z wizerunkiem Konstantyna VI[vii].

W sporze ikonoklastów z ikonodulami cesarzowa była gorącą zwolenniczką tych drugich. W okresie regencji doprowadziła nawet do zniesienia obowiązującego od dziesięcioleci zakazu kultu ikon. Nie jest więc przypadkiem, że od roku 792 z rewersu solidów zniknęły wizerunki trzech gorliwych ikonoklastów: Leona III, Konstantyna V oraz Leona IV.

Solid Konstantyn VI i Irena, Konstantynopol, emisja 792-797, fot. https://coins.labarum.info/en/catalog

Irena (797-802)

W roku 797 Irena kazała oślepić swojego syna Konstantyna VI, a następnie wtrącić go do więzienia. Na kilka lat przejęła pełnię władzy w państwie.

Solidy z okresu jej panowania posiadają portret Ireny na obydwu stronach. W napisach otokowych tytuł cesarzowej brzmi BASILISSH (cesarzowa).

Solid Irena, Konstantynopol, fot. WCN

***

Na Sycylii w mennicy w Syrakuzach również bito solidy Ireny z portretem władczyni po obydwu stronach monety. W tej rzadkiej emisji można wyróżnić kilka odmian wyodrębnionych m. in. ze względu na atrybuty władzy trzymane w ręku przez cesarzową.

Solid Irena, Syrakuzy – akakia na awersie/ krzyż patriarchalny na rewersie, fot. https://coins.labarum.info/en/catalog

Solid Irena, Syrakuzy – kula z krzyżem i krzyż na awersie (dodatkowo w polu litery C – I)/ kula z krzyżem i krzyż na rewersie, fot. https://coins.labarum.info/en/catalog

Solid Irena, Syrakuzy – kula z krzyżem na awersie (dodatkowo w polu litery C – I)/ kula z krzyżem i krzyż na rewersie, fot. A. U. Sommer: Die Münzen des Byzantinischen Reiches 491-1453, 2010

Nikefor I (802-811)

Następca Ireny, Nikefor I początkowo bił solidy ze swoim portretem na awersie i z trzystopniowym krzyżem kalwaryjskim na rewersie. Od emisji Leona III omówionych na początku tego artykułu różniły się one m.in. tym, że nie posiadały oznaczenia stołecznej mennicy CONOB.

Solid Nikefor I, Konstantynopol, fot. https://coins.labarum.info/en/catalog

W kolejnej emisji solidów Nikefora I nastąpiła zmiana rysunku rewersu. Zamiast krzyża kalwaryjskiego pojawił się wizerunek syna władcy – Staurakiosa.

Solid Nikefor I, Konstantynopol, fot. DA Numimarket

***

Na zachodzie w okresie panowania Nikefora I były aktywne mennice zarówno na Sycylii (Syrakuzy), jak i w Italii (Neapol). Solidy sycylijskie – analogicznie do emisji stołecznych – można podzielić na dwa typy:

• z krzyżem kalwaryjskim na rewersie, w polu rewersu litery C – I
• z portretem syna władcy, Staurakiosa na rewersie

Solid Nikefor I, Syrakuzy, fot. https://coins.labarum.info/en/catalog

Solid Nikefor I, Syrakuzy, fot. https://coins.labarum.info/en/catalog

***

W Neapolu bito tylko jeden typ solidów – Nikefor I/  Staurakios. Są to monety tak rzadkie, że w wielu katalogach nie została w ogóle uwzględnione[viii]. Poza tym autorzy katalogów nie mają stuprocentowej pewności, że emisja ta wyszła rzeczywiście z mennicy w Neapolu. W katalogu Seara w opisie przy nazwie Neapol został postawiony znak zapytania[ix].

Solid Nikefor I, Neapol (?), fot. D. R. Sear: Byzantine Coins and their values, London 2006

Michał I Rangabe (811-813)

Michał I Rangabe bił solidy w Konstantynopolu i w Syrakuzach. W stolicy wyemitowano jeden typ z cesarzem na awersie i jego synem Toefylaktem na rewersie. Z kolei w Syrakuzach bito dwa typy: jeden analogiczny do emisji konstantynopolitańskiej, drugi z wizerunkiem Michała I Rangabe po obydwu stronach monety[x].

Solid Michał I Rangabe, Konstantynopol, fot. https://coins.labarum.info/en/catalog

Leon V (813-820)

Solidy Leona V bite w Konstantynopolu początkowo posiadały jego wizerunek na obydwu stronach. Po pewnym czasie rysunek solidów uległ zmianie. Na awersie pozostał portret Leona V, zaś na rewersie pojawił się wizerunek jego syna Konstantyna.

Solid Leon V, Konstantynopol (typ LeonV/ Leon V), fot. https://coins.labarum.info/en/catalog

Solid Leon V, Konstantynopol (typ LeonV/ Konstantyn), fot. https://coins.labarum.info/en/catalog

***

W okresie tym aktywna była również mennica w Syrakuzach. Bito tam solidy typu „Leon V/ Konstantyn”. Wśród nich można wyróżnić dwie odmiany:

• bez litery Λ w polu awersu
• z literą Λ w polu awersu (dwa warianty napisowe)

Solid Leon V, Syrakuzy (odmiana z literą Λ), fot. https://coins.labarum.info/en/catalog

 

 

____________________________________________________

[i] Jeden z okresów mennictwa bizantyńskiego, określony zgodnie z podziałem mennictwa bizantyńskiego przyjętym w książce M. Salamona: Mennictwo bizantyńskie, Kraków 1987

[ii] Tłum. M. Salamon

[iii] Występuje też pisownia Artavasdus

[iiii] Sear 1546

[v] M. Salamona: op. cit., s. 182

[vi] Sear 1590A

[vii] M. Salamon: op. cit., s. 182

[viii] Zob. np. A. U. Sommer: Die Münzen des Byzantinischen Reiches 491-1453, 2010

[ix] Sear 1614

[x] Zob. Sear 1619 oraz 1620