W drugiej połowie XVI wieku w Północnych Niderlandach wybuchło antyhiszpańskie powstanie. Jedną ze zbuntowanych prowincji była Holandia, od której potem nazwę wzięły po wywalczeniu niepodległości Zjednoczone Prowincje. Trzeba tu jednak zaznaczyć, że nazwa Holandia na określenie Zjednoczonych Prowincji funkcjonowała tylko w Polsce. W samych Niderlandach Holandia oznaczała zawsze tylko jedną z prowincji.

W 1575 roku Holandia (prowincja) rozpoczęła emisję własnej monety – talara lewkowego. Trzy lata później talary lewkowe zaczął bić Utrecht, zaś w roku 1589 – Geldria. Nowa moneta bardzo szybko zdobyła dużą popularność, nie tylko na rynku niderlandzkim.

Zjednoczone Prowincje, talar lewkowy, Geldria 1648

A: Rycerz trzymający tarczę herbową. Napis w otoku: MO ARG PRO CONFOE BEL GEL, czyli MONETA ARGENTEA PROVINCIARUM CONFOEDERATUM BELGICARUM GELDERLAND (moneta srebrna prowincji konfederacji Belgii – Geldria).

R: Lew kroczący w lewo. Napis w otoku: CONFIDENS D(omi)NO NON MOVETVR (niewzruszona ufność w Panu). U góry data 1648, cyfry daty przedziela znak menniczy – lilia.

Moneta srebrna; średnica 42-43 mm; waga 26,53 g; mennica Geldria

 

Początkowo w Północnych Niderlandach w obiegu znajdowały się różne monety. Powodowało to chaos, zamieszanie i niekorzystnie odbijało się na gospodarce. W roku 1606 nastąpiło ujednolicenie systemu monetarnego. Z grubych srebrnych monet pozostawiono jedynie talara wzorowanego na cesarskim – tzw. talara popiersiowego (rijskdaalder) oraz właśnie talara lewkowego.

Zjednoczone Prowincje, talar popiersiowy (rijksdaalder), Overijssel 1620

A: Półpostać rycerza (władcy) z mieczem na ramieniu, trzymającego w lewej dłoni tarczę herbową (herb Overijssel). Napis w otoku: MO ARG PRO CONFOE BELG TRANS, czyli MONETA ARGENTEA PROVINCIARUM CONFOEDERATUM BELGICARUM TRANSISULANIA (moneta srebrna prowincji konfederacji Belgii – Overijssel).

R: Herb Zjednoczonych Prowincji: tarcza herbowa z lwem w koronie, w prawej łapie miecz, w lewej – wiązka siedmiu strzał, symbolizujących jedność północnych prowincji, które połączyły się i podpisały Unię w Utrechcie w 1579 roku. Powyżej tarczy herbowej korona, po bokach tarczy data: 16-20. Napis w otoku: CONCORDIA RES PARVAE CRESCVNT – fragment łacińskiej sentencji Seneki (Concordia res parvae crescunt, discordia vel maximae dilabuntur – Zgodą wzrastają małe rzeczy, niezgodą upadają największe).

Moneta srebrna; średnica 40-41 mm; waga 28,42 g; mennica Overijssel

 

Kilkadziesiąt lat później – w roku 1659 – w niepodległych już Zjednoczonych Prowincjach wprowadzono dwie następne grube monety srebrne: srebrnego jeźdźca (dukaton) oraz srebrnego dukata (silverdukat), który był srebrną monetą odpowiadającą wartości złotego dukata. Obydwie były wzorowane na produkcjach południowo-niderlandzkich. Srebrny jeździec był niemal kopią dukatona, zaś srebrnego dukata bito wg stopy menniczej patagona.

Przyjrzyjmy się danym metrologicznym poszczególnych typów talarów północno-niderlandzkich:

• Srebrny jeździec – próba 0,941; waga kruszcu 30,846 g
• Talar popiersiowy – próba 0,885; waga kruszcu 25,692 g
• Srebrny dukat – próba 0,873; waga kruszcu 24,662 g
• Talar lewkowy – próba 0,750; waga kruszcu 20,760 g

A oto jak wyglądała wartość holenderskich talarów liczona w stuiverach – podstawowej drobnej monecie służącej do codziennych transakcji?

• Srebrny jeździec wart był 63 stuivery
• Talar popiersiowy – 52 stuivery
• Srebrny dukat – 50 stuiverów
• Talar lewkowy – 42 stuivery.

Zjednoczone Prowincje, silverdukat, Holandia 1694

A: Postać rycerza (władcy) z mieczem na ramieniu, trzymającego w lewej dłoni tarczę herbową prowincji Holland. Napis w otoku: MO(neta) NO(va) ARG(entea) PRO(vinciarum) CONFOE(deratum) BELG(gicarum) CO HOL(land) – (moneta nowa srebrna prowincji konfederacji Belgii – Holandia).

R: Herb Zjednoczonych Prowincji: tarcza herbowa z lwem w koronie, w prawej łapie miecz, w lewej – wiązka siedmiu strzał, symbolizujących jedność północnych prowincji, które połączyły się i podpisały Unię w Utrechcie w 1579 roku. Powyżej tarczy herbowej korona, po bokach tarczy data: 16-94. Napis w otoku: CONCORDIA RES PARVAE CRESCVNT – fragment łacińskiej sentencji Seneki (Concordia res parvae crescunt, discordia vel maximae dilabuntur – Zgodą wzrastają małe rzeczy, niezgodą upadają największe).

Moneta srebrna; średnica ok. 41 mm; waga 27,32 g

 

Monety te emitowano w olbrzymich nakładach. Wielkość produkcji północno-niderlandzkich talarów w XVII wieku przedstawiała się następująco:

• Srebrny jeździec – 17 944 987 szt., co daje 551,9 ton czystego srebra (od 1659 r.)
• Talar popiersiowy – 17 088 831 szt., co daje 436,7 ton czystego srebra (od 1606 r.)
• Srebrny dukat – 10 799 676 szt., co daje 265,7 ton czystego srebra (od 1659 r.)
• Talar lewkowy – 26 604 018 szt., co daje 552,2 tony czystego srebra (od ostatnich lat XVI wieku do końca XVII wieku)

Talary północno-niderlandzkie opanowały nie tylko Niderlandy, lecz również znalazły się w powszechnym obiegu w Europie Środkowej. Pojawiły się one oczywiście także w Polsce.

W drugiej połowie XVII wieku Rzeczpospolita znalazła się w głębokim kryzysie politycznym, gospodarczym i monetarnym. Jednym z jego przejawów był m.in. dotkliwie odczuwalny brak „twardej” monety złotej i srebrnej. Dukaty i talary bito jedynie dla potrzeb handlu zagranicznego. W kraju natomiast monety te jeśli się pojawiły, były przechwytywane i chowane głęboko w skrzyniach. Natychmiast znikały z obiegu.

Talary lewkowe, które pojawiły się w Rzeczypospolitej, zawierały oczywiście mniej czystego srebra niż talary polskie. Z drugiej jednak strony, brak dobrej monety srebrnej w obiegu był bardzo mocno odczuwalny. Jak pisał Tadeusz Kałkowski: „Zrazu po objęciu rządów przez Jana Kazimierza, chciano lewkowe talary wywołać z kraju. Ale potrzeby życia gospodarczego były silniejsze, więc edykt królewski z roku 1651 dopuścił je do obiegu po odpowiednio zniżonym kursie. Stały się nieco gorszym rodzajem pieniądza krajowego” (T. Kałkowski: Tysiąc lat monety polskiej, Kraków 1974, s. 270).

Jednakże spośród talarów Zjednoczonych Prowincji to nie talary lewkowe zdominowały obieg pieniężny w Rzeczypospolitej. W Polsce najchętniej były bowiem przyjmowane talary popiersiowe, zwane u nas talarami twardymi. W kontekście obiegu monety obcej – północno-niderlandzkiej, A. Mikołajczyk przeanalizował 29 skarbów i pojedynczych znalezisk z obszaru Polski środkowej. „Prawie połowę, o ile nie więcej wśród względnie rozpoznanych talarów, tworzą twarde talary popiersiowe; talary lewkowe znajdują się w zdecydowanej mniejszości. Można z tego wyciągnąć wniosek, iż gorsze talary lewkowe, aczkolwiek odgrywają pewną rolę w cyrkulacji grubego pieniądza srebrnego, nie były często traktowane jako przedmiot tezauryzacji, zwłaszcza na przełomie XVII/XVIII w.” (A. Mikołajczyk: Obieg pieniężny w Polsce środkowej w wiekach od XVI do XVIII, Wrocław 1980, s. 77).

Literatura:

T. Kałkowski: Tysiąc lat monety polskiej, Kraków 1974

A. Mikołajczyk: Geneza i rozwój nowożytnej monety polskiej, Kraków 1983

A. Mikołajczyk: Łęczyca, woj. Płock. Skarb talarów niderlandzkich, WN 3/1975

A. Mikołajczyk: Obieg pieniężny w Polsce środkowej w wiekach od XVI do XVIII, Wrocław 1980

J. C. van der Wis, T. Passon: Catalogus van de Nederlandse munten, Apeldoorn 2009