Niedawno, po raz kolejny zwiedzałem zamek biskupów warmińskich w Lidzbarku Warmińskim. Za każdym razem robi on na mnie duże wrażenie. Jest to jedna z najpiękniejszych i najlepiej zachowanych gotyckich budowli obronnych w Polsce. Ma bardzo ciekawą historię. Przez zamek przewinęły się wybitne postacie. Można tam znaleźć również akcenty numizmatyczne. W kilku gablotach eksponowane są fragmenty skarbów monet.
Najbardziej efektowny jest pochodzący z XIV wieku skarb z Zalewa. Składa się on wyłącznie ze złotych florenów pochodzących z różnych państw europejskich. Można na ten temat poczytać tu:
http://www.zapiskizalewskie.republika.pl/zapiski7.html
Ja jednak najdłużej wisiałem nad gablotą w której została zaprezentowana część (mniej więcej ¼) skarbu z Domkowa. Został on ukryty w czasie wojny trzynastoletniej. Zawierał 21 misternie wykonanych srebrnych guzów, jeden ułamek oraz 473 piętnastowieczne monety – niemal same krzyżackie. 344 szelągi Michała Küchmeistera von Sternberg, 113 szelągów Pawła von Russdorf, 3 szelągi Konrada von Erlichshausen, 12 krzyżackich brakteatów. Jedyna moneta nie krzyżacka, najmłodsza w skarbie, to szeląg pruski Kazimierza Jagiellończyka – bardzo ładnie zachowana, widoczna niestety tylko z jednej strony.
Zdjęcia robiłem komórką. Są tak marne, że wstyd wstawiać je na blog. Jednak dwa i pół miesiąca temu, w Wirtualnym Muzeum Polskiego Szeląga (WMPS) został zaprezentowany piękny szeląg pruski Kazimierza Jagiellończyka. Można go obejrzeć z obydwu stron 😉
Pozostając w klimacie szelągów Kazimierza Jagiellończyka, poniżej odpowiedni fragment książki „Herby i znaki mennicze na szelągach polskich i z Polską związanych”. Dodatkowo zdjęcie szeląga elbląskiego, którego w książce nie ma.
***
Szelągi pruskie. Mennica Toruń
Emisję polskich szelągów rozpoczęto w na początku wojny trzynastoletniej, za panowania Kazimierza Jagiellończyka. Ściślej rzecz biorąc nie były to szelągi polskie, czyli koronne, lecz szelągi stanowe przeznaczone dla prowincji pruskiej. Biła je w latach 1454-1457 mennica toruńska. W całej historii polskiego szeląga były one najlepsze pod względem jakości. Miały wysoką próbę srebra (wg M. Gumowskiego – 12, wg S. Kubiak – ok. 9,2) i ważyły ponad 1,6 grama.
Szeląg pruski Kazimierz Jagiellończyk, Toruń b. d.
A: Orzeł z koroną na szyi w tarczy. Napis w otoku: KASIMIRVS D G REX POLOE. R: Herb miasta Torunia w tarczy. Nad tarczą kółko. Napis w otoku: MONETA DVCATVS PRVCIE.
Moneta srebrna; średnica 20-21 mm; waga 1,77 g; mennica Toruń; Kop. 3071, R5; Gum. T. 298 (inny wariant); Kub. – typ II (awers – 8, rewers – 3)
Przy tym wszystkim posiadały poważne błędy rysunkowe oraz niezgodności z przywilejem królewskim wydanym przez Kazimierza Jagiellończyka w 1454 roku. Przywilej przewidywał bowiem bicie monet z wizerunkiem i tytułami króla polskiego. Bite w Toruniu szelągi pruskie posiadały natomiast na awersie zamiast monarszego wizerunku – orła z koroną na szyi. Nie bardzo wiadomo jak owego orła traktować. Można w nim widzieć orła polskiego lub pruskiego. Jeśli polskiego, to dlaczego korona została umieszczona na jego szyi? Z kolei oficjalny herb stanów pruskich został nadany przez Kazimierza Jagiellończyka dopiero w 1457 roku. Orzeł miał tam co prawda koronę na szyi ale posiadał również rękę zbrojną nad głową. Natomiast orzeł pruski używany przez mistrzów krzyżackich w ogóle nie miał korony. Awers pruskich szelągów znany jest w dwóch odmianach: z orłem w tarczy i z orłem bez tarczy.
Również na rewersie rysunek jest niewłaściwy. Napis otokowy brzmi: MONETA DVCATVS PRVCIE, a więc moneta księstwa pruskiego. Rysunek natomiast przedstawia miejski herb Torunia.
Szelągi miejskie. Mennica Toruń
Zgodnie z prawem Kopernika o wypieraniu lepszego pieniądza przez gorszy, szelągi pruskie Kazimierza Jagiellończyka nie były w stanie utrzymać się na rynku. Toruńska mennica Stanów Pruskich po prostu przynosiła straty. W roku 1457 król Kazimierz Jagiellończyk wydał dwa kolejne przywileje – tym razem dla Torunia i Gdańska – w których obdarowywał wymienione miasta prawem bicia monety miejskiej. Wkrótce dołączył do nich Elbląg.
Szeląg miejski Kazimierz Jagiellończyk, Toruń b. d.
A: Herb Jagiellonów – podwójny krzyż w tarczy. Napis w otoku: KASIMIR D G RE POLON. U góry krzyż. R: Herb Prus Królewskich – w tarczy orzeł pruski z ręką zbrojną nad lewym skrzydłem. Napis w otoku: MONETA ThORVNENSI. U góry krzyż.
Moneta srebrna; średnica 19-20 mm; waga 1,33 g; mennica Toruń; Kop. 8217 (inny wariant), R; Gum. T. 310 (inny wariant); Kub. – typ I, odm. 4 (awers – 4, rewers – 23)
W tym samym roku król nadał Prusom królewskim herb – w polu białym czarny orzeł z koroną złotą na szyi i ręką zbrojną. Korona i ręka zbrojna stanowiły udostojnienie godła. Były to elementy herbów Polski i Litwy i miały świadczyć o zwierzchnictwie Rzeczypospolitej nad pruską prowincją. Orzeł Prus Królewskich znalazł się na rewersie szelągów toruńskich. Na awersie widniał natomiast podwójny krzyż – herb Jagiellonów. Istnieje spora liczba odmian szelągów toruńskich. Orzeł na rewersie bywa umieszczony w tarczy, jak i bez tarczy. Zbrojna ręka wznosi znad lewego, jak i znad prawego skrzydła. W jednej odmianie został przedstawiony bez niej. Ponadto, na początku napisu na awersie i rewersie w poszczególnych odmianach występują oznaczenia mennicze: krzyż, gwiazda, półksiężyc, kółko, punkt.
Szelągi miejskie. Mennica Gdańsk
W roku 1457 Kazimierz Jagiellończyk nadał również herb największemu z miast pruskich. Odtąd herb Gdańska stanowiły w polu czerwonym dwa srebrne krzyże w słup, nad nimi złota korona. Znalazł się on na rewersie szelągów. Na awersie został przedstawiony polski orzeł w tarczy lub bez tarczy. Na większości odmian nad orłem była umieszczona korona.
Ponadto na gdańskich szelągach widnieją liczne znaki mincerskie występujące często parami u góry, po obydwu stronach monety. Są to: kółko, gwiazdka, rozetka, trójliść, półksiężyc, lilia.
Szeląg miejski Kazimierz Jagiellończyk, Gdańsk b. d.
A: Orzeł w tarczy, powyżej korona. U góry w otoku gwiazdka. Napis w otoku: KASIMIRVS R POLONI. R: Mały herb Gdańska w tarczy. U góry w otoku dwa kółka – jedno na drugim. Napis w otoku: MONETA CIVIT DANC.
Moneta srebrna; średnica ok. 20,5 mm; waga 1,35 g; mennica Gdańsk; Kop. 7222, R; Gum. G. 137; Kub. – typ II, odm. 1 (awers – 23, rewers – 53)
Szelągi miejskie. Mennica Elbląg
Toruń i Gdańsk otrzymały swoje przywileje mennicze bezpośrednio od Kazimierza Jagiellończyka. Elbląg natomiast swoje prawo do bicia monety miejskiej wywiódł pośrednio, z ogólnego przywileju (1457), w którym król Kazimierz Jagiellończyk zatwierdzał dotychczasowe przywileje miasta, zaś wśród tych ostatnich znajdował się przywilej menniczy nadany w akcie lokacyjnym przez Wielkiego Mistrza krzyżackiego Henryka Hohenlohe (1346).
Na awersie szelągów elbląskich został umieszczony polski orzeł w ukoronowanej tarczy, na rewersie natomiast herb miasta (tarcza dwudzielna w pas, w górnym polu srebrnym krzyż czerwony, w dolnym polu czerwonym krzyż srebrny). Istnieje kilka odmian szelągów elbląskich: bez znaków menniczych nad tarczą, z kółkiem nad herbem miasta oraz z kółkami u góry awersu i rewersu. Parę lat temu odkryto zagadkową odmianę szeląga elbląskiego, gdzie zamiast polskiego orła występuje orzeł pruski (moneta znana w dwóch egzemplarzach).
Szeląg miejski Kazimierz Jagiellończyk, Elbląg b. d.
A: Orzeł w tarczy, powyżej korona. Napis: KASIMIRVS R POLON. U góry w otoku gwiazdka. R: Mały herb Elbląga w tarczy. Napis w otoku: MONETA CIVIT ELVI. U góry w otoku krzyż.
Moneta srebrna; średnica 19-20 mm; waga 1,54 g; mennica Elbląg; Kop. 7063, R2; Dut. E. 66, R3; Kub. – typ I, odm. 1 (awers – 4, rewers – 6)
Dokładnie nie wiadomo do kiedy trwała emisja miejskich szelągów Torunia, Gdańska i Elbląga. Wiele wskazuje jednak na to iż były one bite z imieniem Kazimierza długo po śmierci Kazimierza Jagiellończyka.
***
Literatura
J. Dutkowski: Monety Stanów Pruskich bite w mennicy w Toruniu, (w:) Przegląd Numizmatyczny 2/2003 nr 41
J. Dutkowski, A. Suchanek: Corpus Nummorum Civitatis Elbingensis, Gdańsk 2003
J. Dutkowski, A. Suchanek: Corpus Nummorum Gedanensis, Gdańsk 2000
M. Gumowski: Dzieje mennicy toruńskiej, Toruń 1961
M. Gumowski: Mennica gdańska, Gdańsk 1990
S. Kubiak: Monety i stosunki monetarne w Prusach Królewskich w 2 połowie XV wieku, Wrocław 1986
***
Książka jest jeszcze dostępna w naszym sklepie:
Die Münzpolitik im Ordensland und Herzogtum Preussen von 1370 bis 1550.
Szelągi Gdanskie,Elbląskie iToruński miały być bite według ordynacji z 1416.
Zawierały przeciętnie 0,94 gram czystego srebra[feinsilber]
3 szelagi szły na Dobry Grosz Czeski[bohemian groschen]
Książkę „Die Münzpolitik im Ordensland und Herzogtum Preussen von 1370 bis 1550” znam jedynie ze słyszenia. Istnieje jednak bardzo duża rozbieżność między danymi, które Pan podał, a ustaleniami S. Kubiak (Monety i stosunki monetarne w Prusach Królewskich w 2 połowie XV wieku, Wrocław 1986, s. 98), wg której szelągi emitowane przez Gdańsk, Toruń i Elbląg zawierały średnio od 0,37 do 0,40 g czystego srebra. S. Kubiak nie wspomina również o ordynacji z roku 1416. Czy mógłby Pan nieco rozwinąć wątek tej ordynacji? Czy np. O. Volcart, autor wspomnianej przez Pana publikacji cytuje tekst źródłowy? Sprawa wydaje się arcyciekawa.
Oczywiście te pierwsze Schillingi ,które miały być tak dobre jak te z ordynacji z 1416 [Micheal Kuchmister] a były…LEPSZE! nie utrzymały się długo zgodnie z teorią Kopernika.Zniknęły szybko z rynku.
W kolejnych latach Schillingi w.w miast miały już próbę 3 łutów i 4 Granów i
3 łutów i 8 granów .
Szło ich 170 brutto na Colner Mark i 834 na Fein.
Kaufkraft. Cena łasztu żyta wahała się od 6-16 Grzywien.