Wyobraźmy sobie europejskiego dyplomatę z początków XX wieku – miłośnika starych monet, który idzie rano zrobić zakupy na chińskim targu. Potem przegląda drobniaki, które otrzymał jako resztę i wybiera z nich monety emitowane kilkanaście wieków wcześniej. O chińskich monetach Kai Yuan tong bao emitowanych od VII do X stulecia i znajdujących się w obiegu jeszcze na początku XX wieku pisał prof. E. Soczewiński w Lubelskich Wiadomościach Numizmatycznych.
Mennictwo chińskie można podzielić na kilka okresów. Pierwszy z nich to okres przedmonetarny. Początkowo, od czasów panowania dynastii Shang (drugie tysiąclecie p.n.e.), rolę pieniądza pełniły muszelki ślimaka kauri. Tworzono również ich imitacje, których również używano jako środka wymiany.
Brązowa imitacja muszli kauri
Brąz; 24,5 mm x 17 mm; waga 4,37 g;
Okres panowania wschodniej dynastii Zhou 770 – 220 r. p.n.e.
Hartill 1.3; w skali rzadkości od 0 (Extremely Rare) do 16 (Very Common) – rzadkość 13
Zbliżone do formy sztucznej muszelki kauri są pieniądze nazywane „mrówczym nosem” oraz „twarzą ducha”. Inne formy pieniądza przedmonetarnego znajdujące się w obiegu przed pojawieniem się okrągłych monet to wykonane z brązu miniaturowe „noże”, „łopatki”, „dzwonki”, „mosty” i inne.
Mrówczy nos
Moneta brązowa (stop z dużą zawartością ołowiu);
20 mm x 12 mm; waga 5,32 g;
Pieniądz używany na południe od Żółtej Rzeki w państwie Chu w Epoce Walczących Królestw.
Okres panowania wschodniej dynastii Zhou 770 – 220 r. p.n.e.
Epoka Walczących Królestw, Państwo Chu, 400-220 r. p.n.e.
Hartill 1.16, rzadkość 6
Monetarny okres chińskiego mennictwa nastał pod koniec panowania dynastii Zhou w IV stuleciu p.n.e. Rozpoczęto wówczas emisję okrągłych monet z okrągłym otworem w środku.
Wczesna okrągła moneta dynastii Zhou (współczesny falsyfikat)
Pieniądz znajdujący się w obiegu równocześnie z „nożami” oraz z „łopatkami”.
Moneta brązowa; 35 mm; waga 9,12 g;
Okres panowania wschodniej dynastii Zhou 770 – 220 r. p.n.e.
Epoka Walczących Królestw, Państwo Liang, 350 – 220 r. p.n.e.
Hartill 6.6, rzadkość 3
Szybko jednak okrągłe monety z okrągłym otworem ustąpiły miejsca Ban Liangom, których forma – okrągła moneta z kwadratowym otworem w środku – miała przetrwać do początku XX wieku. Kształt monety miał znaczenie symboliczne. Kwadratowy otwór symbolizował mianowicie Ziemię, zaś okrągły kształt całej monety – rozpiętą nad Ziemią kopułę nieba.
Obok symbolicznych interpretacji kwadratowego otworu w okrągłej monecie, istotniejsze jest uzasadnienie związane z technologią produkcji monet keszowych. Więcej na ten temat można przeczytać tu:
1 kesz Ban Liang
Moneta brązowa; średnica ok. 25 mm; waga 2,79 g
Zachodnia dynastia Han 206 r. p.n.e.-25 r. p.n.e.
Moneta emitowana w latach 175-119 p.n.e.
Hartill 7.16; rzadkość 14
Emisja Ban Liang rozpoczęła się u schyłku panowania dynastii Zhou i była kontynuowana za rządów następnej dynastii Qin. Nazwa monety wzięła się od dwóch hieroglifów umieszczonych z jednej strony monety po bokach kwadratowego otworu. Oznaczają one pół chińskiej uncji, czyli 24 zhu (ok. 8 g). Monety Ban Liang były emitowane przez niemal dwa stulecia, mimo iż stopniowo traciły na wadze. Pod koniec tego okresu ich waga była nawet ośmiokrotnie niższa niż na początku.
W roku 118 p.n.e. pojawiły się nowe monety – Wu Zhu. Zrobiły one jeszcze większą karierę niż Ban Liangi. Wokół ich kwadratowego otworu umieszczono hieroglify oznaczające wagę monety (stąd nazwa) – 5 zhu, czyli ok. 3 g. Ich produkcja trwała z przerwami siedem stuleci, do czasu przejęcia władzy przez dynastię Tang na początku VII wieku.
1 kesz Wu Zhu
Moneta brązowa; średnica ok. 26 mm; waga 3,08 g
Zachodnia dynastia Han 206 r. p.n.e.-25 r. p.n.e.
Moneta emitowana w latach 115 p.n.e.-113 p.n.e.
Hartill 8.6; rzadkość 13
Jedna z przerw, o których wspomniano wyżej przypadła na rządy uzurpatora Wang Manga (7-23), który w sposób nieudolny próbował przeprowadzić reformy monetarne i emitował w tym czasie własne monety.
1 kesz Huo Quan (Wang Mang)
Moneta brązowa; średnica ok. 19 mm; waga 1,73 g
Cesarz Wang Mang 7-23
Dewiza Huo Quan obowiązująca w latach14-23
Moneta inflacyjna – obcięta na zewnątrz
Hartill 9.34; rzadkość 15
Ważny moment w historii chińskiego mennictwa nastąpił w roku 618. Chiny zostały wówczas ponownie zjednoczone przez dynastię Tang. Wtedy właśnie rozpoczęła się produkcja najsłynniejszej chińskiej monety keszowej – Kai Yuan tong bao. Była ona emitowana w latach 621-907 w olbrzymich nakładach.
Kolejność odczytywania czterech hieroglifów na monetach Kai Yuan tong bao jest następująca: góra-dół-prawo-lewo. Prof. E. Soczewiński przetłumaczył ten napis jako: „obiegowy skarb (moneta) początku panowania”. Tak więc „moneta” to ten ludzik po lewej stronie.
1 kesz Kai Yuan tong bao
Moneta brązowa; średnica ok. 24 mm; waga 3,46 g
Dynastia Tang 618-907
Typ środkowy 718-732
Na rewersie znak półksiężyca – wg legendy ślad paznokcia cesarzowej Wen De
Hartill 14.3; rzadkość 14
Po upadku dynastii Tang władzę w Chinach sprawowały kolejne dynastie, m. in. Południowa Song, mongolska Yuan, Ming, mandżurska Qing. Kai Yuan tong bao wyznaczyły pewien standard czterech hieroglifów wokół kwadratowego otworu, z którego korzystali następcy Tangów. Na monetach poszczególnych cesarzy zaczęto wprowadzać tzw. dewizy panowania (motta). Czasami dewiza zmieniała się kilkakrotnie w ciągu jednego panowania, a niekiedy pozostawała jedna dla całego okresu panowania danego cesarza.
Złotą epoką w historii chińskiego mennictwa były czasy panowania Północnej dynastii Song. Biorąc pod uwagę ostatnie odkrycia, pół żartem, pół serio można by powiedzieć, że znaleziska monet z tego okresu mierzy się raczej na tony niż na sztuki. Wielkie wrażenie robią liczby, które przytacza Bartosz Zarębski na swoim blogu MONETY KESZOWE: „To właśnie w tym okresie ich produkcja sięgnęła zenitu. Rekordzistą w emisji monet był cesarz Shen Zong (1068-1085 D. M.). Za jego panowania w Chinach działało dwadzieścia pięć mennic jednocześnie, które rocznie produkowały 5 miliardów monet z brązu i miliard z żelaza. Najwięcej monet produkowała mennica Shao Zhou w prowincji Guangdong, która znajdowała się w pobliżu dużej kopalni miedzi. Odlewała ich aż 800.000.000 rocznie. Siedemnaście mennic produkowało monety z brązu, natomiast dziewięć odlewało je z żelaza. Te drugie najczęściej były usytuowane w miejscach, gdzie nie było wystarczających zasobów miedzi. Od samego początku panowania dynastii Song stosowano pewną zasadę w mennictwie. Jeśli dana prowincja była pozbawiona złóż miedzi, to jej mennica była zobligowana do produkcji monet z żelaza.” http://monety-keszowe.blogspot.com/2011/07/4-tony-monet-odkryto-w-suzhow.html
1 kesz Yuan Feng tong bao
Moneta brązowa; średnica 24 mm; waga 4,01 g
Północna dynastia Song 960-1127
Cesarz Shen Zong1068-1085
Dewiza Yuan Feng obowiązująca w latach 1078-1085
Hartill 16.210; rzadkość 15
***
Monety keszowe były monetami zdawkowymi. Nie przedstawiały wielkiej wartości – coś jak u nas w XVII-XVIII wieku szelągi. Bogaci Chińczycy nie gromadzili koszówek, lecz srebrne i złote sztabki. W Rzeczypospolitej magnaci również nie lokowali swojego majątku w boratynkach.
Chińskie monety keszowe były odlewane. Materiałem służącym do ich produkcji był brąz. Znacznie rzadziej używano żelaza czy ołowiu. Znane są również monety wykonane ze złota. Oficjalna relacja monet brązowych do żelaznych była jak jeden do jednego. W praktyce jednak rynkowa cena jednej monety brązowej wynosiła 10 monet żelaznych (z powodu ich nietrwałości i podatności na korozję). Dziś relacja ta odwróciła się. Właśnie ze względu na nietrwałość żelaza, ładnie zachowane monety wykonane z tego materiału należą do rzadkich i poszukiwanych przez kolekcjonerów.
Pod koniec historii monet keszowych, u schyłku panowania dynastii Qing na przełomie XIX i XX wieku, pojawiły się odmiany bite.
Podstawowym nominałem był 1 kesz. Emitowano oczywiście również wielokrotności jednokeszówek: dwukeszówki, dziesięciokeszówki, a nawet stukeszówki.
2 kesze Jia Ding tong bao
Moneta żelazna, średnica ok. 27 mm; waga 5,68 g
Południowa dynastia Song 1127-1279
Cesarz Ning Zong 1195-1224
Dewiza Jia Ding obowiązująca przez całe panowanie cesarza Ning Zonga
Moneta bita w roku 1215
Hartill 17.577; rzadkość 12
1 kesz Hong Wu tong bao
Moneta brązowa, średnica ok. 22 mm; waga 3,57 g
Dynastia Ming 1368-1644
Cesarz Tai Zu 1368-1398
Dewiza Hong Wu obowiązująca przez cały okres panowania cesarza Tai Zu
Hartill 20.57; rzadkość 14
1 kesz Guang Xu tong bao
Moneta bita w latach 1895-1899; średnica ok. 24 mm; waga 2,87 g
Dynastia Qing 1644-1912
Cesarz De Zong 1875-1908
Dewiza Guang Xu obowiązująca przez cały okres panowania cesarza De Zonga
Hartill 22.1335; rzadkość 16
***
Aby w miarę logicznie budować kolekcję chińskich monet keszowych należałoby poznać przynajmniej zarys historii Chin.
Główne okresy chińskich dziejów (daty na podstawie W. Rodzińskiego):
– Dynastia Shang 1766 (?) – 1122 (?) r. p.n.e.
– Zachodnia Dynastia Zhou 1122 (?) – 770 r. p.n.e.
– Wschodnia Dynastia Zhou 770 – 221 r. p.n.e.
– Dynastia Qin 221 – 207 r. p.n.e.
– Zachodnia Dynastia Han 202 r. p.n.e. – 8 r. n.e.
– Dynastia Xin (uzurpator Wang Mang) 8 – 23 r.
– Wschodnia Dynastia Han 25 – 220 r.
– Okres Trzech Królestw 220 – 280 r.
– Zachodnia Dynastia Jin 265 – 316 r.
– Wschodnia Dynastia Jin 317 – 419 r.
– Okres Dynastii Północnych i Południowych 420 – 589 r.
– Dynastia Sui 581 – 618 r.
– Dynastia Tang 618 – 907 r.
– Okres Pięciu Dynastii i Dziesięciu Królestw 907 – 960 r.
– Północna Dynastia Song 960 – 1126 r.
– Południowa Dynastia Song 1127 – 1279 r.
– Dynastia Mongolska Yuan 1279 – 1368 r.
– Dynastia Ming 1368 – 1644 r.
– Dynastia Mandżurska Qing 1644 – 1912 r.
Do tego podziału należałoby dodać jeszcze jeden okres w historii chińskiego mennictwa: okres tzw. Barbarzyńskich Dynastii Północy (Dynastii Tatarskich) 916-1234.
***
W Polsce literatura dotycząca mennictwa chińskiego jest jak na razie dość uboga. Wspomnieć trzeba tu o kilku artykułach prof. E. Soczewińskiego w Lubelskich Wiadomościach Numizmatycznych (1995, 2012) oraz w BN (1990, 1992) oraz o artykule P. Bohdanowicza i H. Krause publikowanym w pięciu częściach w PN (1-4/2010, 1/2011). Najbardziej popularny katalog obejmujący całość zagadnienia to praca D. Hartilla: Cast Chinese Coins. Dzieje Chin w sposób najpełniejszy zostały opisane po polsku w książce W. Rodzińskiego Historia Chin. Kilka lat temu powstał niezwykle interesujący blog MONETY KESZOWE prowadzony przez Bartosza Zarębskiego – http://monety-keszowe.blogspot.com/.
W 2022 roku została wydana pierwsza w Polsce książka dotycząca monet keszowych: http://www.numizmatyka-lublin.pl/1759,pl_d.-marzeta-monety-keszowe.html