W dzisiejszym wpisie będzie więcej pytań i nierozstrzygniętych wątpliwości niż pewnych odpowiedzi. Ostatnio na forum „poszukiwanieskarbow.com” objawiło się widoczne powyżej cudo. Jest to unikalna odmiana szeląga litewskiego Jana Kazimierza. Moneta arcyciekawa i niezwykle tajemnicza. Spróbujmy przyjrzeć się jej nieco bliżej.

Pierwotnym źródłem zdjęcia omawianego szeląga jest białoruskie forum numizmatyczne: http://belklad.by/forum/viewtopic.php?f=17&t=142964. Nie dysponujemy niestety informacjami na temat średnicy (wiadomo tylko, że moneta jest „nieco większa od średnicy szelągów Krystyny”), wagi ani pochodzenia szeląga. O tym, że nie jest to falsyfikat lecz pochodzący ze skarbu oryginał świadczy charakterystyczny grynszpan, poprawne liternictwo i rysunek. O ile mi wiadomo, moneta bita takimi stemplami nie została jak dotąd opisana w literaturze.

Na awersie został umieszczony pisany w ligaturze, ukoronowany monogram królewski. Jest on jednak inny niż na znanych odmianach bilonowych szelągów litewskich. Litera „C” jest tu bowiem przesunięta do tyłu. W efekcie monogram Jana Kazimierza  bardzie przypomina te, które widnieją na szelągach miejskich albo jeszcze bardziej – na tymfach lwowskich. Ponadto, monogram wraz z umieszczoną nad nim koroną zmieścił się w wewnętrznej obwódce. W popularnych odmianach szelągów litewskich monogram jest większy i korona wchodzi w otok.

Monogram Jana Kazimierza na unikalnym szelągu litewskim (1652), na popularnej odmianie szeląga litewskiego z roku 1652, na szelągu gdańskim 1657 oraz na tymfie lwowskim 1663

Zastanawiające – choć zapewne przypadkowe – podobieństwo można dostrzec również między monogramem królewskim omawianego szeląga, a monogramem na szelągach ryskich i inflanckich króla szwedzkiego Karola XI.

Monogram króla Szwecji Karola XI na szelągu ryskim 1663 i na szelągu inflanckim 1661

Napis otokowy na awersie nie jest widoczny w całości: (IOAN) CASI: D: G: REX: POL: M (D L).

Na rewersie w polu monety zostały umieszczone herby Polski i Litwy, nad nimi korona (schemat ikonograficzny przypominający szelągi litewskie z czasów Zygmunta III), zaś poniżej herb Gozdawa podskarbiego litewskiego Gedeona Michała Tryzny. Herb podskarbiego przedziela napis otokowy, również częściowo niewidoczny: (SOL)IDVS: MAG – (Gozdawa) – DVC LIT.

Data jest nieczytelna. Można jednak wywnioskować, z którego roku pochodzi omawiany szeląg. Za czasów Jana Kazimierza mennica wileńska rozpoczęła pracę w roku 1652. Urząd podskarbiego pełnił wówczas Gedeon Michał Tryzna. Na monetach litewskich kładziono więc jego herb Gozdawa. Podskarbi zmarł jednak jesienią 1652 roku. W roku 1653 na monetach litewskich pojawił się herb kolejnego podskarbiego – Ślepowron Aleksandra Gosiewskiego. Tak więc jedynie szelągi z roku 1652 zdobi herb Gozdawa.

Jak można wyjaśnić pochodzenie prezentowanej monety? Niewykluczone, że jest to inauguracyjna emisja, która zapoczątkowała produkcję szelągów litewskich Jana Kazimierza. Dlaczego użyłem słowa „emisja inauguracyjna”, a nie „próbna”? Jak słusznie zauważył kol. Dragasz1 na forum „poszukiwanieskarbow.com”, omawiana moneta nosi ślady obiegu, a monet próbnych nie przeznaczało się raczej do obiegu.

Być może do wykonania stempli tej inauguracyjnej emisji wykorzystano punce służące przed laty do produkcji stempli szelągów litewskich Zygmunta III (Orzeł Biały, Pogoń, korona). Minęło zaledwie 25 lat od wybicia ostatnich szelągów (1627). Takie sytuacje się zdarzały. Gdy za czasów Stanisława Augusta uruchomiono mennicę w Krakowie, P. M. Gartenberg przejął narzędzia mennicze, które nie były używane od 80 lat!

Wracając do omawianego szeląga, zauważmy jeszcze (była o tym mowa wyżej), że – podobnie jak na szelągach litewskich Zygmunta III Wazy – monogram wraz z koroną mieści się w obwódce wewnętrznej. Na szelągach pochodzących z późniejszych emisji korona wchodzi w otok.

Z jakichś nieznanych nam powodów zmieniono koncepcję ikonograficzną i rozpoczęto produkcję popularnej odmiany z Pogonią na rewersie. A może punce z czasów Zygmunta III okazały się ciut przerdzewiałe i „starczyły” tylko na wykonanie jednego stempla rewersu.

Wszystkie przedstawione wyżej hipotezy wymagają oczywiście dalszych badań, z których podstawowe to zważenie i zmierzenie monety.

Szeląg litewski Jan Kazimierz, Wilno 1652; zdjęcie (po lekkiej obróbce graficznej): http://poszukiwanieskarbow.com/forum/viewtopic.php?f=4&t=194358

Szeląg litewski Zygmunt Waza, Wilno 1627

Szeląg litewski Jan Kazimierz, Wilno 1652