Spośród trojaków bitych w mennicy lubelskiej w roku 1595 można wyróżnić 6 typów. Nie ma wątpliwości, że jako pierwszy pojawił się typ 1, a jako ostatni typ 6. Ustalenie kolejności pozycji 2-5 opiera się na analizie cech stempli, wyniki zaś można sformułować w kategoriach prawdopodobieństwa, a nie pewności.
Mennicę lubelską uruchomiono w roku 1595. Zadanie zorganizowania mennicy koronnej w Lublinie otrzymał doświadczony mincerz z Olkusza, Kasper Rytkier[1]. Po wykonaniu zadania przekazał on kierownictwo mennicy Danielowi Koste i wyjechał z Lublina, być może z grupą swoich współpracowników[2]. Monety z najwcześniejszego okresu pracy mennicy lubelskiej łatwo rozpoznać po znajdującym się na rewersie znaku mincerskim Rytkiera – toporze.
- Trojak koronny Zygmunt Waza, Lublin 1595, portret – typ 1
Z tego okresu pochodzi tylko jeden typ portretu królewskiego. Jest to więc najwcześniejszy portret wykonany w mennicy lubelskiej. Był on umieszczany na awersie trojaków również na początku okresu gdy mennicą samodzielnie kierował Daniel Koste.
- Trojak koronny Zygmunt Waza, Lublin 1595, portret – typ 1
Wydaje się, że portret typu 2 pojawił się bezpośrednio po zużyciu stempli z portretem typu 1. Są dwie przesłanki, na podstawie których ten typ należałoby umieścić na drugim (chronologicznie) miejscu. Pierwsza z nich to podobieństwo stylistyczne. Punce służące do wykonania portretu typu 1 były już niedostępne. Stanowiły one własność rytownika, a nie mennicy. Jest prawdopodobne, że rytownik, który wraz z Kacprem Rytkierem opuścił Lublin, zabrał ze sobą punce. Widać wyraźnie, że lubelski mincerz wykonujący punce do portretu typu 2 wzorował się na portrecie typu 1. Świadczy o tym zarówno szeroka kryza „wachlarzowa”, w typie hiszpańskim, jak i rysy twarzy dość nieudolnie naśladujące typ 1.
Drugą przesłankę stanowi rysunek rewersu na trojakach z portretem typu 2. Powtarza on dominujący schemat rewersu trojaków z początkowego okresu rządów Daniela Koste (z portretem typu 1). Znak menniczy Daniela Koste (lew przebity hakiem), oraz herb podskarbiego (Lewart), są umieszczone pomiędzy cyframi daty 9 – 5. Przy kolejnych typach portretu królewskiego schemat rewersu z rozstrzeloną datą został stopniowo wyparty przez nowszy, z datą po bokach herbu Lewart.
Autor portretu typu 2 pracował w mennicy lubelskiej dość krótko. Jeszcze w tym samym roku 1595 przeniósł się do Poznania, gdzie zostawił swój ślad w postaci portretów typu 2 występujących tym razem na trojakach poznańskich w latach 1596, 1597. Dlaczego zakładamy, że rytownik przeniósł się do Poznania w roku 1595, a nie na początku 1596? Trojaki z portretem typu 2 pojawiły się w mennicy poznańskiej przecież dopiero w roku 1596. Otóż zdążył on wykonać dla mennicy poznańskiej stemple szeląga (z pojedynczym hakiem menniczym). Do wykonania rewersu została użyta m. in. punca z charakterystycznym rysunkiem herbu Lewart – znana z produkcji lubelskich.
- Trojak koronny Zygmunt Waza, Lublin 1595, portret – typ 2; zdjęcie: iger.wcn.pl
Schemat rewersu z rozstrzeloną datą jest jeszcze obecny na jednym z trzech znanych mi egzemplarzy trojaków z portretem typu 3. Jest on bardzo podobny do portretu typu 4 – wydaje się, że późniejszego. Podstawową różnicę między obydwoma typami stanowi odmienny rysunek kryzy.
- Trojak koronny Zygmunt Waza, Lublin 1595, portret – typ 3
Na większości odmian z typem 4 portretu występuje już późniejszy schemat rewersu, w którym cyfry daty zostały umieszczone po bokach herbu Lewart.
- Trojak koronny Zygmunt Waza, Lublin 1595, portret – typ 4
Jeśli chodzi o styl i kunszt artystyczny, nie ulega wątpliwości iż artysta, który opracował portrety typu 3 i 4 prezentował znacznie wyższy poziom niż autor typu 2. Zwróćmy uwagę np. na subtelne rysy twarzy króla, czy sposób przedstawienia kryzy.
Na marginesie można dodać iż punce portretu typu 3 zostały wykorzystane do produkcji stempli szóstaków w roku 1595 oraz 1596. (Być może jest to przyczyna rzadkości trojaków z tym właśnie typem portretu). Jedyna różnica to dodatkowe elementy, które umieszczono na szóstaku poniżej kryzy. Najlepiej widać to przy zestawieniu obydwu portretów obok siebie.
- Portret typu 3 na trojaku i szóstaku z roku 1595.
Typ 5 to jeden z najlepszych portretów Zygmunta III nie tylko w roczniku 1595 i nie tylko na trojakach z Lublina. Wydaje się, że jego autorem był twórca typu 3 i 4. Na rewersach znanych mi trojaków z portretem typu 5 nie występuje już anachroniczny schemat z rozstrzeloną datą.
- Trojak koronny Zygmunt Waza, Lublin 1595, portret – typ 5
Ostatnim portretem, który pojawił się na lubelskich trojakach w roku 1595 był typ 6. Nie ma wątpliwości, że był ostatni gdyż jako jedyny z sześciu typów wyodrębnionych dla roku 1595, pojawił się również na trojakach w roku następnym.
- Trojak koronny Zygmunt Waza, Lublin 1595, portret – typ 6
***
Powyższy tekst to fragment książki „Chronologia portretów Zygmunta III na trojakach z mennicy lubelskiej”. Jest ona dostępna w naszym sklepie:
***
[1] Na temat początków mennicy lubelskiej zob. M. Gumowski: Mennica lubelska w latach 1595-1601, „Roczniki Humanistyczne” 1959, z. 2, s. 230; T. Panfil: Z dziejów mennicy lubelskiej, [w:] Mennice między Bałtykiem z Morzem Czarnym. Wspólnota dziejów. Materiały z III Międzynarodowej Konferencji Numizmatycznej, Supraśl, 10-12 września 1998, red. K. Filipow, Warszawa 1998, s. 121; D. Marzęta: Mennica koronna w Lublinie. 1595-1601, Lublin 2017, s. 39,40.
[2] por. M. Gumowski: op. cit., s. 231