Wśród różnych herbów zdobiących monety Stefana Batorego znajduje się herb rodowy Batorych. Wygląda on następująco: w czerwonym polu trzy srebrne zęby w słup osadzone w srebrnym kawałku szczęki. Szczęka umieszczona jest po lewej stronie tarczy i – zgodnie z zasadami heraldycznej stylizacji – nie powinna przylegać do brzegów tarczy. Tak więc kły są skierowane w prawą stronę.
Na stronie „Poczet władców świata” Bogdana Pietrzyka można jednak znaleźć informację, że pierwotna forma herbu wyglądała inaczej, tzn. szczęka była osadzona po prawej stronie, kły były więc skierowane w stronę lewą:
http://www.wladcy.myslenice.net.pl/Polska/zalaczniki/herb%20Trzy%20Zeby.htm
Kiedy powyżej użyłem określeń „strona lewa”, „strona prawa”, dokonałem (świadomie) pewnego nadużycia. Uczyniłem to aby nie zaciemniać obrazu rozważanych zagadnień. Jednak zgodnie z zasadami heraldyki, tu gdzie napisałem „lewa strona” powinienem napisać „prawa strona”, a tu gdzie użyłem słowa „prawa”, powinno stać – „lewa”.
Spróbujmy wyjaśnić co to znaczy heraldyczne „lewo” i „prawo”. Wyobraźmy sobie, że trzymamy tarczę herbową tak, jak trzyma się tarczę bojową podczas bitwy. Po której naszej stronie będą się wówczas znajdowały elementy tej tarczy, które oglądane na rysunku w książce widzimy po lewej i po prawej stronie? Odpowiednio – po naszej prawej i po naszej lewej stronie.
***
Wróćmy do herbu Batorych. Po której stronie szczęka, w której osadzone są kły była umieszczana na monetach? Pytanie to jakiś czas temu było przedmiotem dyskusji na forum TPZN. Sytuację naświetlił kol. Qcho: „Nie znalazłem żadnego (!!!) przypadku polskiej monety bitej dla Stefana Batorego z kłami w lewo. Wszystkie nominały mają herb z kłami w prawo. Natomiast inne nominały w Siedmiogrodzie (także te bite dla Stefana Batorego) znów cechuje dowolność, albo w prawo albo w lewo. Wygląda na to, że u nas zwracano na to szczególną uwagę, albo herb ten był jasno określony jako herb króla, natomiast w Siedmiogrodzie była pełna dowolność.”
http://forum.tpzn.pl/index.php/topic,6245.15.html
Spójrzmy poniżej na dwa trojaki, jeden polski, drugi siedmiogrodzki. Na polskim kły są zwrócone w prawą stronę, na siedmiogrodzkim w lewą.
Trojak litewski Stefan Batory, Wilno 1582
Siedmiogród, trojak Gabriel Batory, 1609; zdjęcie: Warszawskie Centrum Numizmatyczne
Wygląd herbu już znamy. Co natomiast z nazwą? Spotyka się różne nazwy herbu Batorych: Zęby, Trzy Zęby, Smocze Zęby, Wilcze Zęby. Natknąłem się ostatnio na tekst Stanisława Eljasza-Radzikowskiego pt. „Wilcze zęby czy Smocze zęby” (Lud: organ Towarzystwa Ludoznawczego we Lwowie, Tom 6, numer 1 (1900), s. 96). Otóż dr Eljasz-Radzikowski przytacza tam legendę dotyczącą genezy rodu Batorych oraz ich herbu.
Dawno, dawno temu, w okolicach Etsched w Siedmiogrodzie grasował smok, przysparzając okolicznym mieszkańcom wielu trosk. W końcu znalazł się odważny mąż, który ubił poczwarę. Czyn ten wymagał nie lada męstwa. Smokobójcę nazwano więc śmiałym, po węgiersku: „bator”. Jego ród wziął sobie ten przydomek jako nazwisko, zaś jako herb – trzy zęby ubitego smoka. Tak więc herb Batorych to nie Wilcze lecz Smocze Zęby.