W roku 2014 na forum TPZN rozwinęła się dyskusja dotycząca kontrasygnatury z herbem Pogoń na groszu Augusta III Sasa. Pojawiły się różne próby wyjaśnienia pochodzenia kontrasygnatury. Hipoteza, która wówczas wydawała się najbardziej prawdopodobna określała monetę jako żeton pochodzący z dóbr Czartoryskich. Wiele wskazuje jednak iż grosz Augusta III z Pogonią to moneta dominialna książęcego rodu Sanguszków herbu Pogoń Litewska.
Kontrasygnatura – Pogoń Litewska, herb książęcego rodu Sanguszków; wymiary: 5,5 mm x 5 mm
***
Wielki książę litewski Olgierd Giedyminowicz miał dwunastu synów. Spośród nich najbardziej spektakularne sukcesy odniósł Jagiełło. W roku 1410 wygrał wielką bitwę pod Grunwaldem, a w dzisiejszych czasach trafił na banknot stuzłotowy. Jego najmłodszym bratem był Fedor Olgierdowicz – protoplasta książęcego rodu Sanguszków. Z nadania swego ojca władał on Księstwem Ratneńskim na Polesiu Wołyńskim (główne ośrodki: Ratno, Lubowl, Kobryń, Wetły).
Nazwa rodu Sanguszków pochodzi od syna Fedora – Sanguszki Fedkowicza. Zdaniem Józefa Wolffa, badacza genealogii książąt litewsko-ruskich, imię „Sanguszko” jest zdrobnieniem imienia „Semen”.
Roku Pańskiego 1433 książę Sanguszko Fedkowicz wystawił dokument: „My książę Sanguszko potwierdzamy niniejszym i obwieszczamy wszem, że dobra Ratno z ich okręgiem od najdostojniejszego władcy pana Władysława z łaski bożej króla Polski i pana naszego przyrodzonego przyjęliśmy w dzierżawę (…)” (cyt. za http://www.muzeum.tarnow.pl/artykul.php?id=47&typ=2)
10 lat później Kazimierz Jagiellończyk wystawił następujący dokument: „Ot welikoho kniazia Kazimira korolewicza, ko wsim mużem Ratnianom i Wetlanom. Dalijesmo Ratno i Wetły kniaziu Sonkuszku i sa wsiami wami, jakoż jest’ jeho otczyna i wy by jeho byli posłuszni swojeho otczycza,a inoho nikoho. Pisan w Wersztach w piatnicu tretej nedeli welikoho posta, marta 23 deń, indykta 6” (cyt. za http://www.muzeum.tarnow.pl/artykul.php?id=47&typ=2)
Z dokumentów tych wynika, że Ratno i Wetły to rdzeń posiadłości Sanguszków i ojcowizna księcia Sanguszki, czyli posiadłości, które przejął po swym ojcu Fedorze Olgierdowiczu.
Synowie księcia Sanguszki zapoczątkowali dwie linie rodu: koszyrsko-niesuchojeżską oraz kowelską. Ta pierwsza wygasła w XVII wieku. Ta druga rozwija się do dziś.
W roku 1518 kniaź Wasyl Sanguszko otrzymał od Zygmunta Starego znaczący przywilej – prawo lokacji miasta w Kowlu.
Za czasów panowania dynastii Wazów Sanguszkowie zaczęli robić wielkie kariery polityczne piastując m.in. urzędy kasztelanów i wojewodów oraz sprawując godności biskupów. Jedną z wybijających się postaci z szeregu kniaziów Sanguszków tego okresu był Samuel Szymon Sanguszko (zm. 1638) – kasztelan, a następnie wojewoda witebski. Podjął on znamienna decyzję o przejściu z prawosławia na rzymski katolicyzm.
Do grupy największych rodów magnackich Sanguszkowie dołączyli jednak dopiero w XVIII wieku. Drogą udanych koligacji rodzinnych oraz nabytków posiadłości na Podolu i w Małopolsce (obok dotychczasowych na Wołyniu) stali się posiadaczami gigantycznej fortuny. Do najbardziej spektakularnych nabytków można zaliczyć Lewartów (który Sanguszkowie przemianowali na Lubartów) oraz Tarnów.
Twórcą potęgi rodu był prawnuk Samuela Szymona – Paweł Karol Sanguszko (zm. 1750). Piastował on znaczące urzędy. Od 1711 roku – podskarbiego nadwornego litewskiego, od 1713 roku – marszałka nadwornego litewskiego, zaś od roku 1734 – marszałka wielkiego litewskiego. To właśnie on za zgodą króla zmienił nazwę Lewartowa na Lubartów (błędnie sądząc iż ród Sanguszków wywodzi się od Lubarta Giedyminowicza). Dla znaczenia rodu kluczowe było małżeństwo Pawła Karola z Marianną Lubomirską, dzięki któremu wszedł w posiadanie olbrzymiej fortuny – ordynacji Ostrogskiej. Liczyła ona około 1000 miast, miasteczek i wsi. W roku 1721 Paweł Karol Sanguszko (wraz z żona Marianną) ufundował klasztor i kościół kapucynów w Lublinie. Tam też spoczął po śmierci w roku 1750. Była to jedna z jego licznych fundacji.
Kościół kapucynów pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Lublinie
8 maja 2010 roku w Normandii został zawarty ślub Pawła Sanguszki (ur. 1973) z Severine Ialongo. Z tej okazji w kościele parafialnym w Tarnowie-Klikowej oraz w kościele kapucynów pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Lublinie odbyły się okolicznościowe Msze Święte w intencji młodej pary. Paweł i Severine Sanguszkowie otrzymali również błogosławieństwo od papieża Benedykta XVI. Cztery miesiące później, 17 września 2010 roku na świat przyszła Olimpia Sanguszko.
***
Skąd wiadomo, że grosz Augusta III z Pogonią to moneta dominialna Sanguszków? Jakiś czas temu udało mi się zakupić taką właśnie monetę. Od sprzedawcy dowiedziałem się gdzie została znaleziona. Przy ustalaniu czy była to moneta Czartoryskich (którzy również pieczętowali się herbem Pogoń) czy Sanguszków, jest to najważniejsza przesłanka. Okazało się iż grosz został znaleziony w okolicach miejscowości Ratno. Ratno to – jak pamiętamy – jeden z głównych ośrodków książęcego rodu Sanguszków. Hipotezę dotyczącą pochodzenia monety skonsultowałem z Andreiem Boiko-Gagarinem, ukraińskim uczonym, który zajmuje się m.in. monetami dominialnymi z kontrasygnaturami. Gromadzi on i poddaje analizie informacje dotyczące pochodzenia takich monet. Potwierdził on, że najprawdopodobniej grosz Augusta III z kontrmarką Pogoń to moneta dominialna Sanguszków.
***
Już po wstawieniu tego wpisu na blog, z dyskusji na forum TPZN dowiedziałem się, że znane jest pochodzenie dwóch kolejnych monet z kontrmarką Pogoń. Jedną znaleziono – podobnie jak prezentowaną w niniejszym wpisie – niedaleko miejscowości Ratno, zaś inną w okolicach Korca.
Grosz Augusta III Sasa z Pogonią – moneta dominialna pochodząca z majątku Sanguszków
Moneta znaleziona w okolicach miejscowości Ratno; moneta miedziana; średnica 21 mm; waga 3,60 g
***
O monetach dominialnych można poczytać na blogu:
http://blognumizmatyczny.pl/2015/10/14/113/
http://blognumizmatyczny.pl/2016/05/03/monety-dominialne-rodziny-szlubowskich/
Dużo informacji na ten temat zawiera książka B. Paszkiewicza: Pięć wieków polskiej monety zastępczej, Warszawa 1981, a także praca A. Gościnnego: Monety zastępcze i żetony monetarne, (w:)
http://www.poszukiwanieskarbow.com/numizmatyka/zastepczy.html
Z kolei o Sanguszkach wiele ciekawych informacji można znaleźć w książce S. Sobola: Polskie rody arystokratyczne, Poznań 2001. Interesujący artykuł „Początki rodu Sanguszków” znajduje się na stronie Muzeum Okręgowego w Tarnowie: