Kilkadziesiąt lat temu T. Kałkowski napisał niewielką broszurę pt „Cztery żywoty mennicy malborskiej”. Tytuł odnosił się do czterech okresów w historii mennicy malborskiej. Pierwszy żywot to była działalność mennicy w czasach krzyżackich. Drugi to też okres krzyżacki, ale nieco późniejszy. Trzeci przypada na panowanie Stefana Batorego, a czwarty – Zygmunta Wazy. Jest jeszcze piąty żywot, o którym T. Kałkowski nie wiedział – krótki okres funkcjonowania mennicy malborskiej za panowania Jana Kazimierza.

Dzisiejszy wpis to prezentacja pięciu żywotów mennicy malborskiej, w kontekście jednego nominału – oczywiście szeląga.

Szelągi pierwszego żywota (Konrad III von Jungingen, Ulryk von Jungingen)

Pierwszy żywot mennicy malborskiej był bardzo krótki. Obejmował lata (ok.) 1404 – 1410. Działalność mennicy zapoczątkował wielki mistrz krzyżacki Konrad III von Jungingen, który uległ namowom miast pruskich. W roku 1398 wystosowały one pismo z prośbą aby wielki mistrz – który jak dotąd bił tylko brakteaty – zechciał wznowić produkcję monety grubszej. Po kilku latach Konrad III zadośćuczynił prośbie. Produkcja została ulokowana właśnie w Malborku. Podobno (Vossberg) pierwsze szelągi na rewersie, nad tarczą zakonną miały umieszczoną literę „M”.

M. Gumowski dokonał bardzo ciekawych obliczeń dotyczących wielkości produkcji menniczej w Malborku. Jego zdaniem szelągi bito tam ze srebra 12-łutowego w następujących ilościach:

* w roku 1405 – 672 000 szt.

* w roku 1406 – 1 359 800 szt.

Wyliczenia powyższe zostały oparte na zapiskach księgi podskarbiego zakonu krzyżackiego, którą M. Gumowski przebadał, a wyniki opublikował w roku 1951 w „Zapiskach Towarzystwa Naukowego w Toruniu”.

Po śmierci Konrada III, produkcję szelągów w Malborku kontynuował jego następca Ulryk von Jungingen. Nie trwało to długo. W roku 1410 wielki mistrz zginął w bitwie pod Grunwaldem. Wydarzenie to zakończyło pierwszy żywot mennicy malborskiej.

Szeląg krzyżacki, Ulryk von Jungingen (1407-1410), b. d.

Av.: Tarcza wielkiego mistrza. Napis w otoku: MAGST VLRICVS PRIM. U góry krzyż. Rv.: Tarcza zakonna. Napis w otoku: MONTA DNORVM PRVCI. U góry krzyż. Moneta srebrna; średnica ok. 21,5 mm; waga 1,50 g; mennica Gdańsk, Malbork, Toruń (?); Kop. 9015 (odmiana)

Szelągi drugiego żywota (Ludwik von Erlichshausen)

W roku 1454 wybuchła wojna polsko-krzyżacka, która miała zakończyć się naszym spektakularnym sukcesem. Już na początku wojny trzynastoletniej – bo o niej mowa – większe miasta pruskie przeszły na stronę Polski. Wśród nich były główne miasta Prus: Gdańsk i Toruń, gdzie dotąd znajdowały się mennice krzyżackie. W tej sytuacji wielki mistrz Ludwik von Erlichshausen podjął decyzję o uruchomieniu mennicy wojennej w Malborku.

Drugi żywot mennicy malborskiej trwał jeszcze krócej niż pierwszy. Była ona czynna w latach 1454-1456. W roku 1456 krzyżacka produkcja mennicza została przeniesiona do Królewca.

T. Kałkowski ilustrując drugi żywot mennicy malborskiej, umieścił w książce zdjęcie szeląga wielkiego mistrza Ludwika von Erlichshausena z charakterystycznym „krótkim krzyżem” w tarczy wielkiego mistrza (na awersie). Wg nowszych ustaleń (zob. np. „Ilustrowany skorowidz…” E. Kopickiego) produkcję malborską Ludwika von Erlichshausena charakteryzował tzw. „długi krzyż” w tarczy wielkiego mistrza oraz róża umieszczona na górnym ramieniu krzyża. Szelągi z „krótkim krzyżem” bez róży zostały wybite w Królewcu.

W roku 1457 Kazimierz Jagiellończyk wykupił zamek w Malborku z rąk czeskich najemników dowodzonych przez Ulryka Czerwonkę. Musiał zapłacić 436 000 dukatów. 8 czerwca 1457 roku zamek malborski znalazł się w rękach Polaków. Kolejne żywoty mennicy malborskiej miały być polskie.

Szeląg krzyżacki okupacyjny, Ludwik von Erlichshausen (1450-1467), Malbork b. d.

Av.: Tarcza wielkiego mistrza z krzyżem o przedłużonych ramionach. Napis w otoku: MAGS LVDWICVS PRIM. Rv.: Tarcza zakonna z krzyżem o przedłużonych ramionach, nad tarczą (na górnym ramieniu krzyża) róża. Napis w otoku: MONETA DNORVM PRVC. Moneta srebrna; średnica 20 mm; waga 1,41 g; mennica Malbork; Kop. 9031, R4

Szelągi trzeciego żywota (Stefan Batory)

Mennica malborska za panowania Stefana Batorego funkcjonowała tylko przez dwa lata (1584, 1585). Przywilej na prowadzenie mennicy otrzymali bracia Kasper i Jan Goeblowie. Kasper trafił jednak do więzienia za zabójstwo, zaś Jan był zajęty prowadzeniem mennicy gdańskiej. Było to zajęcie czasochłonne i nie do pogodzenia z dodatkową pracą w Malborku.  W związku z powyższym, do spółki został wciągnięty Gracjan Gonzalo, który został kierownikiem mennicy malborskiej. To właśnie jego znak menniczy – trójkąt, widnieje na szelągach z mennicy malborskiej.

W omawianym okresie  w mennicy malborskiej została zainstalowana mennicza maszyna walcowa – cud ówczesnej techniki mincerskiej. Szelągi wytłoczone (nie wybite) przy jej pomocy są piękne i eleganckie. Prezentują najwyższy poziom sztuki menniczej. Szelągi z roku 1584 charakteryzuje przedstawienie herbu Przegonia podskarbiego Jana Dulskiego, bez tarczy. W roku następnym błąd ten został naprawiony.

Szeląg pruski Stefan Batory, Malbork 1584

Av.: Monogram króla „S”, na nim Smocze Zęby – herb rodowy Stefana Batorego, powyżej korona. Napis w otoku: STEPHA D G REX POL D P. U dołu Przegonia (bez tarczy) – herb podskarbiego Jana Dulskiego. Rv.: Orzeł Biały z herbem Smocze Zęby na piersi. Napis w otoku: SOLIDVS TERRARVM PRVS 84. U góry trójkąt – znak Gracjana Gonzalo, mincmistrza malborskiego. Po bokach ornamenty roślinne. Moneta srebrna; średnica 19 mm; waga 0,94 g; mennica Malbork; Kop. 3106, R1; Kur. 2 – 337, R1; Parchim. 124

Szeląg pruski Stefan Batory, Malbork 1585

Av.: Monogram króla „S”, na nim Smocze Zęby – herb rodowy Stefana Batorego, powyżej korona. Napis w otoku: STEPHA D G REX POL D P. U dołu Przegonia – herb podskarbiego Jana Dulskiego. Rv.: Orzeł Biały z herbem Smocze Zęby na piersi. Napis w otoku: SOLIDVS TERRARVM PRVS 85. U góry trójkąt – znak Gracjana Gonzalo, mincmistrza malborskiego. Po bokach ornamenty roślinne. Moneta srebrna; średnica 19 mm; waga 0,96 g; mennica Malbork; Kop. 3107, R2; Kur. 2 – 338, R2; Parchim. 125

Po zamknięciu mennicy malborskiej część personelu trafiła do Poznania, inna część do Olkusza. Skąd o tym wiemy? Otóż w tamtejszych mennicach pojawiły się stemple  wykonane przy pomocy punc używanych w Malborku. Jako przykład monety bitej takim właśnie stemplem można podać jedną z odmian szeląga koronnego z roku 1586 z mennicy olkuskiej. Jest to odmiana bardzo rzadka, znana w dwóch egzemplarzach. Posiada monogram króla na awersie i Orła Białego – takiego jak na szelągach z Malborka – na rewersie. Pięknie zachowany egzemplarz tej monety znajduje się w Muzeum Narodowym w Warszawie.

Szeląg koronny Stefan Batory, Olkusz 1686 (Muzeum Narodowe w Warszawie; skan z książki J. Parchimowicza i M. Brzezińskiego: Monety Stefana Batorego króla Polski 1576-1586, Wydawnictwo Nefryt, Szczecin 2014)

Niejakie kontrowersje budzi przynależność szelągów bitych w Malborku . Czy są to monety koronne, czy raczej pruskie? Wśród numizmatyków nie ma zgody. Niektórzy (np. K. Stronczyński) twierdzili, że są to z pewnością monety koronne. Świadczy o tym przywilej Stefana Batorego udzielony braciom Goebel na produkcję przy pomocy machiny walcowej monet koronnych. Po drugie zaś, orzeł na rewersie to przecież Orzeł Biały, a nie orzeł pruski (z ramieniem zbrojnym). Zwolennicy odmiennego stanowiska – do których zalicza się również autor niniejszego wpisu – twierdzą jednak iż po pierwsze, koncesja udzielona braciom Goebel nie była ściśle przestrzegana, o czym świadczy ich praca w mennicy gdańskiej. Była to przecież mennica miejska, nie zaś koronna. Po drugie i ważniejsze – sprawę rozstrzyga napis na rewersie: „SOLIDVS TERRARVM PRVS”, a więc „szeląg ziemi pruskiej”.

Szelągi czwartego żywota (Zygmunt Waza)

Szeląg koronny Zygmunt Waza, Malbork 1592

Av.: Ukoronowany monogram królewski „S”, na nim Snopek, herb Wazów. Napis w otoku: SIG III D G REX POL DP. U dołu Lewart  – herb podskarbiego wielkiego koronnego Jana Firleja. Rv.: Dwie tarcze z herbami Polski i Litwy, nad nimi korona, poniżej końcówka daty: (15)9Z.  Napis w otoku: SOLIDVS REGNI POLONIAE. Ostatnie dwie litery pisane ligaturą. U góry krzyż, po jego bokach znaki mennicze: trójkąt – znak mincmistrza Gracjana Gonzago oraz pierścień – znak dzierżawcy mennicy Kaspra Goebla.Moneta srebrna; średnica 19 mm; waga 1,01 g; mennica Malbork; Kop. 2007 – 160a

Szeląg koronny Zygmunt Waza, Malbork 1596

Av.: Ukoronowany monogram królewski „S”, na nim Snopek, herb Wazów. Napis w otoku: SIG III D G REX PO D P. U dołu Lewart  – herb podskarbiego wielkiego koronnego Jana Firleja. Rv.: Dwie tarcze z herbami Polski i Litwy, nad nimi korona, poniżej końcówka daty: (15)96. Napis w otoku: SOLIDVS REG POLO. U góry po bokach korony znaki mennicze: pierścień – znak dzierżawcy mennicy malborskiej Kaspra Goebla oraz trójkąt – znak mincmistrza Gracjana Gonzago. Moneta srebrna; średnica 18 mm; waga 1,06 g; mennica Malbork; Kop. 2007 – 162

Szelągi koronne Zygmunta III z mennicy malborskiej na pozór są do siebie bardzo podobne. Każdy z nich ma jednak swoją specyfikę i swoje malborskie smaczki.

Najbardziej podobne są do siebie roczniki 1592 i 1596. Obydwa zawierają obowiązkowe, przewidywane przez ordynację menniczą znaki mincerskie na rewersie. Pierścień to znak Kaspra Goebla, dzierżawcy mennicy malborskiej. Trójkąt należał do Gracjana Gonzalo – mincmistrza.

Na szelągu z roku 1601 nie widnieją już znaki mincerskie Kaspra Goebla i Gracjana Gonzalo, a jedynie litera „M” – oznaczenie mennicy malborskiej. Jest to zmiana wymuszona przez ordynację menniczą z roku 1599. Dodajmy, że w roku 1601 zamknięto wszystkie mennice koronne poza krakowską. Jest to więc ostatni rok legalnej działalności mennicy malborskiej za czasów Zygmunta III.

Szeląg koronny Zygmunt Waza, Malbork 1601

Av.: Ukoronowany monogram królewski „S”, na nim Snopek, herb Wazów. Napis w otoku: SIG III D G REX PO D P. U dołu Lewart  – herb podskarbiego wielkiego koronnego Jana Firleja. Rv.: Dwie tarcze z herbami Polski i Litwy, nad nimi korona, poniżej litera „M” – oznaczenie mennicy malborskiej. Po bokach korony data 16 01. Napis w otoku: SOLIDVS REG POLO. Moneta srebrna; średnica 17,5 mm; waga 0,94 g; mennica Malbork; Kop. 2007 – 164, R

***

Mimo iż 1601 był ostatni rokiem legalnej działalności mennicy w Malborku, w katalogu „Monety Zygmunta III Wazy” E. Kopicki umieścił szelągi z datami 1613 i 1614 i przypisał je właśnie mennicy malborskiej. Posiadają one monogram króla i skrót daty po bokach na awersie, na rewersie zaś dwie tarcze herbowe. Mennica działała wówczas w Malborku nielegalnie i niekiedy jej funkcjonowanie w tym okresie jest poddawane w wątpliwość.

Czy mennica malborska była czynna w latach 1613 i 1614? Argumenty za i przeciw można znaleźć w ciekawej dyskusji, która jakiś czas temu toczyła się na forum TPZN:

http://forum.tpzn.pl/index.php/topic,11248.0.html

Szeląg koronny Zygmunt Waza, Malbork 1613

Av.: Ukoronowany monogram królewski „S”, na nim Snopek, herb Wazów, po bokach końcówka daty 1 – 3. Napis w otoku: SIG III D G REX POL D P. Rv.: Dwie tarcze z herbami Polski i Litwy, nad nimi korona. Napis w otoku: SOLIDVS REGNI POLONIAE (dwie ostatnie litery pisane ligaturą). Moneta srebrna; średnica ok. 16,5 mm; waga 0,54 g; mennica Malbork; Kop. 2007 – 166, R3

Osobiście jestem zwolennikiem uznania malborskiego pochodzenia szelągów z lat 1613, 1614. Jako dodatkowy argument (obok tych, które pojawiły się w dyskusji na forum TPZN) dodajmy, że na wszystkich czterech widocznych tu monetach (1592, 1596, 1601, 1613), na awersie widnieje napis otokowy: SIG III D G REX PO(L) D P, czyli Zygmunt III z Bożej łaski król Polski, pan Prus. Na innych szelągach koronnych jest prawie zawsze: REX POL M D L , czyli król Polski wielki książę litewski.

O ile dobrze pamiętam, jedynym wyjątkiem jest mennica krakowska, gdzie na szelągach również umieszczano napis: REX PO D P. Jest wielce prawdopodobne, że po zamknięciu mennic koronnych w 1601 roku, personel mennicy malborskiej razem z całym sprzętem, m. in. z prasą menniczą przeniósł się do Krakowa. Wskazywałoby na to uderzające podobieństwo stylistyczne emisji malborskich do szelągów krakowskich (bitych jedynie w roku 1601). Porównajmy:

Szeląg koronny Zygmunt Waza, Kraków 1601

Szelągi piątego żywota (Jan Kazimierz)

Szeląg litewski Jan Kazimierz, Malbork 1666

Av.: Uwieńczona głowa króla, pod nią litery „GFH” – inicjały Jerzego von Horna, zarządcy mennic w Oliwie, Kownie i Malborku. Napis w otoku: IOAN CAS REX. Rv.: Pogoń, powyżej mitra wielkoksiążęca. Pod Pogonią pisany ligaturą monogram Hieronima Kryszpina Kirszensteina, podskarbiego wielkiego litewskiego – HKPL. Napis w otoku: SOLI MAG DVC LIT 1666. Moneta miedziana; średnica ok. 16 mm; waga 1,44 g; mennica Malbork; Wol. LM66.A.21.11.1, R1

Mimo iż żywot mennicy malborskiej za panowania Jana Kazimierza był ostatni – a więc najbliższy naszym czasom – jest stosunkowo słabo zbadany. Trwał nieco więcej niż pół roku: od 5 marca 1666 do 8 października 1666. Emisje malborskie obejmowały tylko szelągi litewskie. Mennicę ulokowano w jednej z piwnic Zamku Wysokiego, a jej dzierżawcą został Jerzy Horn.

Dzierżawił on również mennice w Kownie i w Oliwie. Zwłaszcza dzierżawa mennicy kowieńskiej jest istotna z punktu widzenia piątego żywota mennicy malborskiej. Na monetach pochodzących z Malborka widnieją bowiem cechy stempla identyczne z występującymi na szelągach z Kowna. Są to w szczególności: portret królewski (trzy identyczne odmiany), Pogoń (jedna odmiana) oraz krój czcionek. Świadczy to o przemieszczaniu się mincerzy oraz stempli między Kownem i Malborkiem.

***

No to teraz będzie zagadka. Który awers należy do emisji kowieńskiej, a który do malborskiej?

Rozwiązanie zagadki na końcu wpisu.

***

Z szelągami Jana Kazimierza z mennicy malborskiej wiąże się pewna tajemnica. Zdaniem Cezarego Wolskiego w Malborku wybito prawie 61 milionów sztuk boratynek. Jest to liczba dość pokaźna. Porównajmy tę wielkość z produkcją szelężną w innych mennicach boratynkowych:

• Mennica krakowska – ok. 16,5 mln
• Mennica oliwska – ok. 41,5 mln
• Mennica brzeska w 1665 roku – ok. 21,5 mln
• Mennica kowieńska w 1665 roku – ok. 7,5 mln

Jak widzimy są to wielkości niższe od malborskich 61 milionów. Mimo to boratynki z wyżej wymienionych mennic występują znacznie częściej niż szelągi z Malborka. Jak to wytłumaczyć? C. Wolski, autor monumentalnej publikacji „Miedziane szelągi Jana Kazimierza Wazy z lat 1659-1667” wysunął dwie hipotezy tłumaczące tajemnicę malborskich boratynek.

Wg pierwszej „ten typ monety może zalegać jeszcze w dużych ilościach w jeszcze nieodkrytych skarbach” (s. 494). Hipoteza ta wydaje mi się mało prawdopodobna. Przy tak dużej ilości odkrywanych skarbów boratynek (oraz pojedynczych egzemplarzy), rozkład monet pochodzących z poszczególnych mennic powinien być mniej więcej proporcjonalny. Wynika to z rachunku prawdopodobieństwa.

Osobiście skłaniałbym się raczej ku drugiej hipotezie, wg której część szelągów z mennicy malborskiej została wybita stemplami pochodzącymi z mennicy kowieńskiej. Dotyczyłoby to początkowej fazy funkcjonowania mennicy malborskiej.

***

Bardzo łatwo odróżnić produkty mennicy malborskiej od emisji pozostałych mennic działających w roku 1666. Na boratynkach z Malborka widnieją inicjały „GFH” dzierżawcy Jerzego Horna (na awersie) oraz pisane w ligaturze inicjały „HKPL”  podskarbiego litewskiego Hieronima Kryszpina Kirszensteina (na rewersie). Aby monetę zaliczyć do emisji malborskich, muszą wystąpić oczywiście obydwa inicjały.

C. Wolski wyróżnił 11 odmian boratynek malborskich. Podstawą do ich wyszczególnienia są:

• odmiany portretów królewskich (trzy odmiany średniej głowy króla)
• odmiany monogramu „HKPL” (cztery)
• odmiany mitry wielkoksiążęcej (dwie)
• napisy otokowe („DUC”, DVC” oraz „DUC” z odwróconą literą „U”).

***

A teraz obiecane rozwiązanie zagadki:

Szeląg litewski Jan Kazimierz, Kowno 1665

Szeląg litewski Jan Kazimierz, Malbork 1666

Av.: Uwieńczona głowa króla, pod nią litery „GFH” – inicjały Jerzego von Horna, zarządcy mennic w Oliwie, Kownie i Malborku. Napis w otoku: IOAN CAS REX. Rv.: Pogoń, powyżej mitra wielkoksiążęca. Pod Pogonią pisany ligaturą monogram Hieronima Kryszpina Kirszensteina, podskarbiego wielkiego litewskiego – HKPL. Napis w otoku: SOLI MAG DUC LIT 1666. Moneta miedziana; średnica 16 mm; waga 1,05 g; mennica Malbork; Wol. LM66.A.22.11.3a, R3

 

Wybrana literatura:

• Gumowski M.: Bracia Gobeliusze, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, Toruń 1948, t. 14, z. 1/4
• Gumowski M.: Moneta u Krzyżaków, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, Toruń 1951, t. 17, z. 3/4
• Janke R.: Gobeliusze, Gdańsk, Malbork, moneta…, „Przegląd Numizmatyczny” 2012, nr 1
• Kałkowski T.: Cztery żywoty mennicy malborskiej, Malbork 1969
• Kopicki E.: Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych, Warszawa 1995
• Kopicki E.: Monety Zygmunta III Wazy, Szczecin 2007
• Parchimowicz J., Brzeziński M.: Monety Stefana Batorego króla Polski 1576-1586, Szczecin 2014
• Schmidt A.: Lenne monety krzyżackie, Warszawa 1979
• Vossberg F. A.: Geschichte der preussischen Münzen und Siegel, Berlin 1843
• Wolski C.: Miedziane szelągi Jana Kazimierza Wazy z lat 1659-1667, Lublin 2016