Przez cały rok 1596 zarząd nad mennicą lubelską sprawował Daniel Koste[1]. W roczniku tym można wyodrębnić sześć typów portretów królewskich. Podobnie jak w przypadku rocznika 1595, pierwszy i dwa ostatnie są łatwe do ustalenia. Natomiast określenie chronologii trzech pozostałych wymaga podjęcia analizy, której wynikiem może być jedynie hipoteza obarczona sporym ryzykiem błędu.
Pierwszy typ portretu, który wystąpił w roku 1596 – typ 6 – jest jednocześnie ostatnim typem rocznika poprzedniego.
Trojak koronny Zygmunt Waza, Lublin 1596, portret – typ 6
Dwie przesłanki wskazują na to, że jako drugi pojawił się w roku 1596 w mennicy lubelskiej typ 7.
Trojak koronny Zygmunt Waza, Lublin 1596, portret – typ 7; zdjęcie: iger.wcn.pl
Pierwsza z nich to konwencja artystyczna zastosowana przez rytownika. Widać tu wyraźne nawiązania do portretu typu 6: rozbudowany fragment popiersia pod kryzą, (który w następnych typach jest jedynie zasygnalizowany) oraz kryza „ewoluująca” w stronę tzw. kryzy „rurkowanej”.
Druga przesłanka to umieszczenie daty na rewersie po bokach herbu Lewart. Na znanych mi trojakach z portretem typu 7 nie występuje rewers z datą po bokach lwa przebitego hakiem, jak ma to miejsce w późniejszych typach. Wobec niewielkiej liczby egzemplarzy trojaków z portretem typu 7, jest to jednak przesłanka dość wątła.
Typ 8 wydaje się być nieudaną, pierwotną wersją typu 9. Jego mankamenty to przede wszystkim zła kompozycja oraz wolna przestrzeń między głową a kryzą (brak szyi króla). Zostały one wyeliminowane w typie 9, gdzie obfita kryza służyła m. in. zatuszowaniu nieudolnej kompozycji typu 8.
Trojak koronny Zygmunt Waza, Lublin 1596, portret – typ 8; zdjęcie: iger.wcn.pl
Trojak koronny Zygmunt Waza, Lublin 1596, portret – typ 9
Typ 10 to przedostatni portret, który został wykonany w roku 1596 w mennicy lubelskiej. Był on umieszczany na monetach w roku 1596 oraz w roku następnym. Charakteryzuje się największą chyba ilością odmian spośród wszystkich typów portretu Zygmunta III występujących na trojakach lubelskich.
Trojak koronny Zygmunt Waza, Lublin 1596, portret – typ 10
Jeśli mielibyśmy do dyspozycji tylko dwa widoczne poniżej zdjęcia, należałoby uznać, że są to z całą pewnością dwa odrębne typy portretów. Łatwo można by nawet wskazać ich cechy charakterystyczne:
- Kształt głowy króla (w przypadku drugiego portretu głowa jakby spłaszczona, o kształcie elipsy)
- Kryza (w przypadku drugiego portretu bardziej ukośna i uniesiona)
Odmiany portretu typu 10
Problem polega na tym, że oprócz takich portretów, gdzie wymienione wyżej cechy charakterystyczne są ewidentne, istnieje wiele odmian pośrednich, gdzie np. głowa króla przybiera różne kształty. Obok kształtu głowy monarchy oraz rysunku kryzy mamy tu do czynienia z innymi drobnymi różnicami takimi jak rysunek i wielkość ucha, czy kształt czoła (bardziej płaskie lub wypukłe).
Czy więc nie byłoby wskazane wyodrębnienie kilku typów portretu? Uznaliśmy, że nie. Oto uzasadnienie:
- Wszystkie te odmiany – mimo widocznych różnic – charakteryzuje spójna koncepcja artystyczna (np. wyraz twarzy króla).
- Wyróżnienie dwóch lub więcej odrębnych typów spowodowałoby w praktyce olbrzymie trudności z ich identyfikacją, a w przypadku niektórych egzemplarzy byłoby to po prostu niemożliwe (zużycie stempla, niedoskonałość bicia, czy zużycie monet w obiegu). Dlatego też uznaliśmy iż z praktycznego punktu widzenia zasadne będzie wyłonienie jednego tylko typu portretu Zygmunta III.
- Dla dociekliwych numizmatyków istnieje otwarta furtka. Zawsze można rozwinąć zagadnienie i ustalić konkretne odmiany przynależne do typu 10.
***
Dlaczego portret 10 został określony jako przedostatni, skoro w roku 1597 jako pierwsze wybito trojaki, na których widniał właśnie ten portret króla Zygmunta III Wazy? Otóż pod koniec roku 1596 rytownik mennicy lubelskiej sporządził jeszcze jeden portret – typ 11. Został on wykorzystany do wybicia niewielkiej liczby trojaków w roku 1596, a następnie wypłynął ponownie w roku 1597, ale nie od razu lecz dopiero po pewnym czasie.
Tego typu anomalia w mennicy lubelskiej wystąpiła kilkakrotnie. Próba jej wyjaśnienia zostanie podjęta przy okazji omawiania portretu 21.
Trojak koronny Zygmunt Waza, Lublin 1596, portret – typ 11; zdjęcie: wcn.pl
***
Powyższy tekst to fragment książki „Chronologia portretów Zygmunta III na trojakach z mennicy lubelskiej”. Jest ona jeszcze dostępna w naszym sklepie:
***
[1] Zob. M. Gumowski: op. cit., s. 230-232; T. Panfil: op. cit., 121-122; D. Marzęta: op. cit., s. 43, 44