Katalog trojaków lubelskich zaczyna przybierać coraz bardziej konkretny kształt. Wydam go pewnie pod koniec przyszłego roku. W związku z tym, aby przygotować grunt pod publikację, na blogu, systematycznie – mniej więcej raz w miesiącu – będę zamieszczał wpisy rozbierające na czynniki pierwsze poszczególne typy trojaków lubelskich. Pierwszy wpis z nowego cyklu pojawi się już niebawem.
A tymczasem bardzo istotny moim zdaniem rozdział z „Opowieści…”:
o trojakach z roku 1597 z lwem bez haka menniczego:
***
Trojak koronny z lwem bez haka wybity w mennicy lubelskiej A. D. 1597 to jedna z najbardziej zagadkowych monet Zygmunta III.
Lew przebity hakiem menniczym był znakiem mincerskim Daniela Koste. Występuje on na monetach z lat 1595-1597. Daniel Koste pełnił funkcję kierownika (mincmistrza) mennicy lubelskiej w latach 1595 i 1596. Przyjmuje się, że na początku roku 1597 postanowił przenieść się do mennicy wileńskiej i tam kontynuować swoją karierę menniczą. W mennicy lubelskiej zostały wybite bardzo rzadkie trojaki z datą 1597 i z jego znakiem mincerskim.
Trojak koronny Zygmunt III Waza, Lublin 1597 (znak menniczy Daniela Koste na rewersie u dołu po prawej stronie), fot. CoinArt_V
Lew jako znak menniczy lubelskiego mincmistrza nie budzi zastrzeżeń. Dzięki niemu możemy prześledzić karierę zawodową Daniela Koste zarówno w Lublinie jak i w Wilnie.
Lew ten jest jednak przebity hakiem mincerskim. Dlaczego więc w mennicy lubelskiej zdecydowano się na wykonanie stempla rewersu z lwem bez haka? Może to budzić podejrzenia co do oryginalności monety.
W książce „Mennica koronna w Lublinie. 1595-1601” opisałem trojaka z lwem bez haka z pewną rezerwą: „ (…) pojawia się wiele wątpliwości. Lew mianowicie znajduje się po lewej stronie u dołu monety i – co ważniejsze – nie jest przebity hakiem. Nasuwa to podejrzenie iż moneta może być naśladownictwem. W katalogu T. Igera trojak ten został umieszczony na poz. L.97.11. Na zdjęciu wygląda on dość niewyraźne, lew jest słabo wybity i trzeba wierzyć autorowi na słowo, że w ogóle jest to lew (…). Trojaka z lwem bez haka z roku 1597 umieścił również w swej pracy M. Gumowski (u niego z kolei lew znajduje się na dole rewersu po prawej stronie), wyrażając jednak duże wątpliwości co do oryginalności monety”[1].
Jak interpretowali omawianego trojaka inni kolekcjonerzy oraz autorzy zajmujący się mennica lubelską?
M. Gumowski w pracy „Mennica lubelska w latach 1595-1601” umieścił omawianego trojaka pod numerem 64 w wersji napisowej „REX PO M D L”. Autor wyraził pewne wątpliwości co do jego oryginalności. „Odmiana zaś nr 64 robi wrażenie monety fałszywej, ma bowiem niektóre litery odwrócone, interpunkcję z kółeczkami gdzie indziej nie spotykaną i lwa nie przebitego hakiem górniczym tak, że może on być znakiem innego mincerza, a nie Daniela Koste. Lwa takiego również na żadnej innej monecie nie widzimy”[2].
W katalogach T. Igera, E. Kopickiego oraz Cz. Kamińskiego i J. Kurpiewskiego nie ma zastrzeżeń co do oryginalności omawianej odmiany trojaka. Moneta została umieszczona odpowiednio:
- W katalogu T. Igera na poz. L.97.11.a (R8)
- W katalogu E. Kopickiego na poz. 786 (R8) – wersja „REX PO M D L”
- W katalogu Kamińskiego i J. Kurpiewskiego poz. 1039 (R8) – wersja „REX P M D L” i odwrócone „D”[3].
Do niedawna jedyne dostępne zdjęcie omawianego trojaka znajdowało się w katalogu T. Igera (L.97.11.a). Awers monety prezentuje się standardowo. Wokół portretu króla Zygmunta III umieszczony został napis otokowy: SIG 3 D G – REX PO M D L. Rewers jest natomiast zagadkowy. U góry zamiast typowego określenia nominału „III” widnieją herby: Orzeł Biały, Snopek i Pogoń. Dopiero pod herbami została umieszczona liczba „III”. Poniżej napis w trzech wierszach: GROS ARG/ TRIP REG/ POLONI 97. U dołu po prawej stronie widnieje Lewart, herb podskarbiego Jana Firleja, po bokach herbu – jego inicjały „IF”. U dołu po lewej stronie znajduje się największa zagadka – lew bez haka.
Trojak koronny Zygmunt III Waza, Lublin 1597 (lew bez haka na rewersie u dołu po lewej stronie) – z kolekcji T. Igera; fot. iger.wcn.pl
Kilka lat temu, w roku 2012 na aukcji Antykwariatu Numizmatycznego Michał Niemczyk został sprzedany egzemplarz z tym samym typem portretu i z rewersem bitym tym samym stemplem co moneta z katalogu T. Igera.
Trojak koronny Zygmunt III Waza, Lublin 1597 (lew bez haka na rewersie u dołu po lewej stronie) – z aukcji M. Niemczyka; fot. Antykwariat Numizmatyczny Michał Niemczyk, archiwum.niemczyk.pl
W kwietniu 2018 roku na aukcji firmy numizmatycznej CoinArt_V pojawiła się odmiana trojaka z mennicy lubelskiej z lwem bez haka. Różni się ona od odmiany znanej dotychczas z katalogu T. Igera. Na jej awersie widnieje bowiem inny portret króla. Dla miłośników mennictwa Zygmunta III było to wydarzenie dużej wagi, przesłanka do nowego spojrzenia na problem trojaków z lwem bez haka.
Trojak koronny Zygmunt III Waza, Lublin 1597 (lew bez haka na rewersie u dołu po lewej stronie) – z aukcji CoinArt_V, fot. CoinArt_V
Z kolei w lipcu 2019 roku na stronie Gabinetu Numizmatycznego Muzeum im. E. Hutten-Czapskiego zostało umieszczone zdjęcie trojaka z lwem bez haka należącego do kolekcji Muzeum Czapskich. Moneta różni się znacząco zarówno od odmiany z kolekcji T. Igera, jak i od odmiany widocznej powyżej. Przede wszystkim na awersie widnieje inny portret Zygmunta Wazy (trzeci już typ). Ponadto, w otoku na awersie zamiast napisu znanego nam z katalogu T. Igera „REX PO M D L”, umieszczony był napis: „REX P M D L”, gdzie litera „D” była odwrócona. W katalogu kolekcji hrabiego moneta została umieszczona pod numerem 5744 z szacunkowym stopniem rzadkości R7[4]. Dotąd jej zdjęcie nie było jednak publikowane.
Trojak koronny Zygmunt III Waza, Lublin 1597 (lew bez haka na rewersie u dołu po lewej stronie) – z Muzeum Czapskich; fot. Pracownia Fotograficzna Muzeum Narodowego w Krakowie, w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie
Tak więc znane są zdjęcia czterech egzemplarzy trojaków z lwem bez haka. Dwa z nich – „Igera” i „Niemczyka” reprezentują ten sam typ portretu królewskiego. Na dwóch pozostałych widnieją inne typy portretu, są to więc monety unikalne. Rewersy wszystkich czterech monet zostały wybite tym samym stemplem.
***
Zastanówmy się teraz nad próbą zakwestionowania oryginalności trojaków z lwem bez haka i potraktowania ich jako fałszerstwa z epoki.
- Do wybicia monety potrzebne są dwa stemple: awersu i rewersu. Cztery znane ze zdjęć trojaki z lwem bez haka (w tym trzy różne odmiany) zostały wybite przy pomocy tego samego stempla rewersu. Kwestionując oryginalność jednej odmiany, kwestionuje się automatycznie oryginalność wszystkich.
- Popiersia królewskie występujące na trojakach z lwem bez haka znane są z innych trojaków z roku 1597 (bez znaków menniczych), co do których nie wysuwa się żadnych zastrzeżeń. Kwestionując oryginalność trojaków z lwem bez haka należałoby jednocześnie zakwestionować m.in. oryginalność odmian widocznych poniżej. Nie ma jednak do tego żadnych podstaw.
Trojak koronny Zygmunt III Waza, Lublin 1597, Iger L.97.5.b; fot. iger.wcn.pl
Trojak koronny Zygmunt III Waza, Lublin 1597, Iger L.97.5.a; fot. iger.wcn.pl
- Przyjrzyjmy się teraz dokładniej cytowanemu już stanowisku M. Gumowskiego, który tak oto uzasadniał swoje wątpliwości co do oryginalności monety:
a. „Ma bowiem niektóre litery odwrócone”.
W tym punkcie M. Gumowski jest w błędzie. Nawet wersja napisowa trojaka z kolekcji E. Hutten-Czapskiego miała tylko jedną literę odwróconą. Przyjrzyjmy się z kolei uważnie obydwu odmianom trojaka z lwem bez haka znanym ze zdjęć. Żadna litera nie jest tam odwrócona. Kompozycja (rozplanowanie) napisu pozostawia co prawda wiele do życzenia, odległości między literami nie są równe, mamy jedną przebitkę (litera „N” w słowie „POLONI”), ale przy tym wszystkim nie został popełniony ani jeden błąd literowy. Zresztą nawet gdyby niektóre litery były odwrócone, nie stanowiłoby to dobrego argumentu. W mennictwie Zygmunta III zdarzały się bowiem takie – oraz znacznie grubsze – błędy.
b. „Ma (…) bowiem interpunkcję z kółeczkami gdzie indziej nie spotykaną”.
Tu również uczony mija się z prawdą. Widoczne powyżej zdjęcia trojaków posiadają taką właśnie interpunkcję z kółeczkami.
c. „Ma bowiem (…) lwa nie przebitego hakiem (…) Lwa takiego również na żadnej innej monecie nie widzimy”.
M. Gumowski znał zapewne tylko jedną odmianę trojaka z lwem bez haka. My znamy już trzy odmiany. Brak haka menniczego uczony zinterpretował jako anomalię. Próbował zinterpretować to na dwa sposoby:
- Moneta nie jest oryginalna
- Lew bez haka nie jest znakiem mincerskim Daniela Koste lecz innego mincerza.
W mojej ocenie obydwie interpretacje są błędne. Poniżej przedstawię hipotezę, w której spróbuję wyjaśnić okoliczności powstania trojaków z lwem bez haka.
***
Daniel Koste zarządzał mennicą lubelską w latach 1595 i 1596. Jak napisałem wyżej, przyjmuje się, że opuścił Lublin na początku 1597 roku. W rzeczywistości trudno stwierdzić czy jego wyjazd miał miejsce na początku 1597 roku, czy może jeszcze pod koniec 1596. W każdym razie mennica lubelska zdążyła wybić na początku roku 1597 niewielką ilość trojaków ze znakiem menniczym Daniela Koste. Nie wiemy jaki charakter miało jego rozstanie z Lublinem. Czy np. wyjeżdżając do Wilna był jeszcze formalnie mincmistrzem mennicy lubelskiej, czy też podskarbi Jan Firlej już oficjalnie rozwiązał z nim kontrakt. Nie dysponujemy też informacjami czy Koste opuścił Lublin sam, czy też zabrał ze sobą do Wilna część dotychczasowego personelu mennicy lubelskiej.
Jeśli założymy, że po pierwsze, Koste wyjeżdżając do Wilna nie miał jeszcze oficjalnie rozwiązanego kontraktu z mennicą lubelską, oraz po drugie, że zabrał ze sobą część personelu, w tym np. rytownika, wówczas możemy sobie wyobrazić przed jakimi poważnymi dylematami stanął Hanusz Eck – probierz, tymczasowo pełniący obowiązki kierownika mennicy lubelskiej. Musiał on mianowicie ustalić jak będzie wyglądał rewers trojaków – czy umieszczać tam znak mincerski Daniela Koste – oraz skąd wziąć rytownika, który wykonałby nowe stemple. Stare wystarczyły bowiem do wybicia niewielkiej liczby trojaków z datą 1597 i z lwem przebitym hakiem. Stemple stanowiły własność mennicy, natomiast punce służące do ich wykonania były własnością rytownika. Nowy rytownik zatrudniony w mennicy lubelskiej nie dysponował zapewne puncą lub puncami z lwem przebitym hakiem. Puncę taką posiadał dotychczasowy rytownik (który – jak założyliśmy – wyjechał do Wilna) lub – co bardziej prawdopodobne – sam Daniel Koste.
Nowy rytownik otrzymał więc od Hanusza Ecka polecenie wykonania stempla rewersu z lwem – znakiem dotychczasowego mincmistrza. Z zadania wywiązał się jak potrafił. Nie był wybitnym artystą, więc jego dzieło nie budzi zachwytu. Litery są krzywe, odległości między nimi nierówne. Kiedy wybijał na stemplu punce Pogoni, ręka mu nieco drgnęła, stąd efekt podwójnego bicia. Z kolei lew Daniela Koste sprawia wrażenie jakby był wykonany rylcem bezpośrednio na stemplu (techniką punktową), a nie wybity przy pomocy puncy.
Znamy inny przykład trojaka lubelskiego, gdzie lew (tym razem z hakiem) również sprawia wrażenie, jakby został wykonany bezpośrednio na stemplu przy pomocy rylca, a nie puncy.
Trojak koronny Zygmunt III Waza, Lublin 1596, Iger L.96.6; fot. iger.wcn.pl
***
Zmiana poziomu artystycznego monet bitych w danej mennicy jest zwykle efektem zmian personalnych. Najbardziej ewidentny przykład z mennicy lubelskiej wiąże się z przejęciem zakładu przez Pawła Orzechowskiego w 1599 roku. Trojaki bite pod jego zarządem dzieli artystyczna przepaść od trojaków z wcześniejszych czasów Melchiora Reysnera. Z podobną sytuacją mieliśmy do czynienia w Lublinie na początku roku 1597.
Po wybiciu niewielkiej liczby trojaków z lwem bez haka, w mennicy lubelskiej zmieniono stemple. Zniknął nieudolnie wykonany lew. Zostały jednak niektóre charakterystyczne elementy znane z tej kontrowersyjnej serii trojaków, m. in. portrety oraz kółeczka jako przerywniki. Wydaje się, że przyczyną decyzji Hanusza Ecka o zaniechaniu bicia trojaków z lwem bez haka była informacja o ostatecznej rezygnacji Daniela Koste z kierowania mennica lubelską, albo oficjalne rozwiązanie kontraktu z dotychczasowym mincmistrzem.
Portrety Zygmunta III Wazy na trojakach z mennicy lubelskiej: w czasach Melchiora Reysnera (1599) – po lewej stronie; w czasach Pawła Orzechowskiego (1600) – po prawej stronie
________ __________
Zdjęcie monety na obrazku ilustrującym dzisiejszy wpis – CoinArt_V
_______ ___________
[1] D. Marzęta: Mennica koronna w Lublinie. 1595-1601, Lublin 2017, s. 48
[2] M. Gumowski: Mennica lubelska w latach 1595-1601, „Roczniki Humanistyczne” 1959, z. 2, s. 240
[3] T. Iger: Katalog trojaków polskich, Warszawa 2008, s. 146; E. Kopicki: Monety Zygmunta III Wazy, Szczecin 2007, s. 140; Cz. Kamiński, J. Kurpiewski: Katalog monet polskich 1587-1632 (Zygmunt III Waza), Warszawa 1990, s. 194
[4] E. Hutten-Czapski: Catalogue de la collection des médailles et monnaies polonaises, vol. III, Graz (reed.), s. 25